Zaman Yolculuğunu Araştırma Merkezi © 2005 Cetin BAL - GSM:+90  05366063183 -Turkey/Denizli 
 

Yunus EMRE, (1238 - 1328) İslam tarihinin en büyük bilgelerinden olup yaşadığı ve yaşattığı inanç sistemi; Kuran'ın özüne ulaşarak, Tek olan gerçeğin (Allah) sırlarını keşfetme ilmi olan tasavvuf ve Vahdet-i Vücud tur. Yunus'un bazı mısralarından, 1273'de Konya'da ölen, tasavvuf edebiyatının büyük ustası Mevlana Celalettin Rumî ile karşılaştığı anlaşılmaktadır.

Yunus Emre hakkında az bilgi var doğrusu, ilk olarak bunları kısaca anlatalım.. Yunus Emre’nin ataları Horasan’dan (Afganistan sınırlarına yakın bir ülkeden) geldiler.. Memleket olarak Yunus Emre’nin Karaman'lı olduğunu gösteren belgelerin hemen hepsi resmi ve sağlam belgelerdir.. Bu belgeler Osmanlı Devleti zamanında sıkı bir şekilde korunup, mühürlendi.. Yunus Emre’nin Karaman'li olduğuna dair ilk bilgilerde Osmanlı Devleti belgelerinden geldi... Yani sonuçta Yunus Emre’nin başka yerlerde bulunduğuna dair hiçbir resmi ve sağlam kaynak yok... Yunus Emre’nin Karaman'lı olduğuna dair sağlam kaynaklar sadece ve halen Karaman´da mevcut..... Osmanlı Devletinde Yunus Emre’nin mezarının yeri olarak hep Karaman gösterildi ve bu türbenin giderleri için ödenek bile sağlandı... Belgelerde geçen yer ve köy  isimleri halen mevcut.. Ve hepsi Karaman’ın birer köyü veya kasabası... Bütün bunlardan tek bir sonuç çıkıyor.. YUNUS EMRE KARAMAN’LI VE MEZARI KARAMAN’DA BULUNUYOR!

Yunus Emre, çok MESHURDUR ama çokta MECHULDÜR :)

 ama Yunus Emre'yi şiirlerine bakarakta  tanıya biliriz ?....

ALLAH SEVGİSİ...

İNSAN SEVGİSİ...

YUNUS EMRE VE TASAVVUF

Sevtap YAZAR

 Yunus Emre, ne felsefî manada bir filozof ne ilimle uğraşan, sistemli bir eğitimden geçmiş bir müderris ne de filozofik manada bir hakim(bilge)dir. Yunus Emre  hikmeti ledün anlamında kullanan bir mutasavvıftır ve sanatı da buna göre düşünülmelidir.

Yunus Emre, İslam şeriatine bağlı, seyr ü sülûku yaşamış ve İslam tasavvufunun belirlemiş olduğu şeriat, tarikat, hakikat ve marifet makamlarından geçerek irfana ulaşmış bir âriftir. Tamamen ilhama dayalı olan, medresede okuyup yazmakla öğrenilemeyen yakîn yani kesin ve apaçık, her türlü şüpheyi ortadan kaldıran gaybın hakikatine erişme bilgisine sahiptir.

Yunus Emre de birçok mutasavvıf gibi “Biz Hızır’a kendi ilmimizden öğrettik” âyetindeki ledün kelimesini tasavvuf anlamında almıştır. Kur’an-ı Kerim’de mana çift yönlüdür. Bunlardan biri zahirî diğeri ise batınîdir. Batınî mana, pek çok insanın bilgisini ve tecrübesini aşan, ancak ârifler tarafından yorumlanan ve bilinen bir manadır. İlm-i ledün de bu batınî öğreten ilimdir. Bu da ancak bir mürşid-i kâmil aracılığıyla olur. Ledün yoluna ancak aşk ile varılır dini bilgileri ilmen öğrenmek bir şey ifade etmez. Ledüne ulaşmak için bu yolda yetenek sahibi olmak gerekir. Bu bilgi ve hayat insanı ab-ı hayat gibi ölümsüz kılar. Ledün, sâlik için yalnızca dört menzil uzaktadır.

İnsan kendinin nereden gelip nerede olduğunu ve nereye gittiğini öğrenmek ister bu da ancak ilm-i ledün ile öğrenilir. Gaflet bu yolu engelleyici gönül ise hedefe ulaştırıcıdır. Mana alemine ulaşabilmek için sâlikin bir mürşide bağlanması ve onun dediklerine uyarak yola  devam etmesi gerekir.

Yunus Emre tasavvuf yerine ilm-i ledün yanında ledünni, ilm-i batın, ilm-i hüner, âb-ı Hayvan terkiplerini kullanır. Onun belirttiği tasavvufi hayatı Hz. Peygamber, Cüneyd-i Bağdadî, Hallac-ı Mansur, Bayezîd-i Bistamî, Ma’ruf-ı Kerhî, İbrahim Edhem yaşamışlardır. Fenafillah’ın timsalini ise ona göre Ashab-ı Suffa verir. Yunus Emre de ilm-i ledün tahsil etmiştir:

Et ü deri sünük çatan cism eyleyüp diri tutam

Hikmet beşiğinde yatan kudret südün emen benim

                                                                       (194/5)

Vahdet-i Vücûd ve Tevhîd:

Vahdet-i vücûd, pek çok İslam mutasavvıfı tarafından açıklanan ve Muhyiddin-i Arabî tarafından sistemleştirilen, âlemin tek bir hakikat ve vücûttan ibaret olduğu fikrini savunan bir anlayıştır. Mutasavvıflara göre, kesreti ifade eden on sekiz bin âlemin aslı ve esası birdir. Birden başka bir şey yoktur. Varlığın başı ve sonu bu birliğe dönecektir. Allah tek ve mutlak olan varlıktır. O’nun varlığının bir başlangıcı ve sonu yoktur. O bütün zamanları ve mekânları kaplayan bir nurdur ve bu yüzden çokluk bir olan Allah’ta yani birlikte toplanmıştır. Allah kendisine olan aşkı sebebiyle kendini bildirmek ve sıfatlarını göstermek istemiştir. Bu yüzden  zatıyla değil de sıfatlarıyla bilinir. Zaten insan ezeldeyken Allah’ın birliğini tasdik etmiştir ve dünyaya geliş sebebi de ezeli birliği dünyada anlamaktır. Vahdet-i vücût sülûk sayesinde ulaşılabilecek bir makamdır ve bu halde sen-ben farkı yoktur. Bu düşünceleri anlatan beyitler:

Sensin bu gözümde gören sensin dilümde söyleyen

Sensin beni var eyleyen sensin hemin öndin sona

                                                                       (14/2)

Kâlû Belâ söylenmedin tertîb düzen eylenmedin

Hak’dan ayru degilidüm ol ulu divândayıdum

                                                                       (168/3)

Yunus imdi sen-ben iken âşıklara ne sen ü ben

Yokluk durur anı sevmek koyun ayruksı bakışı

             (360/9)

 Görüldüğü gibi Yunus Emre vahdet-i vücut nazariyesini şiirlerinde geniş bir biçimde işlemiştir. O’na göre bütün varlıklar Allah’tan gelmiştir. Varlık tektir ve bunu bilen kişi nereye bakarsa yalnızca Tanrı’nın cemâlini görecektir. Çünkü varlığın önü ve sonu, evveli ve sonrası Allah’tır ve O’nun nuru âlemi kaplamıştır. Yunus’a göre mutlak ve hakiki varlık olan Allah, insanın kendinde gizlidir. İnsanın vücudu birlik deryasında kaybolmuştur. Bu mertebede kişi kemâl noktasına varmış ve nefisten kurtulmuştur. Onun varlığı mutlak zatta yok olmuştur. Yunus’a göre Allah’ın varlığı aşktan başka bir şey değildir. Varlığı aşk olan Allah’tan gelen varlıklar da aşk ile ve aşk için yaratılmışlardır:

Yunus sen beni gider her ne ider dost ider

Aczüni bil ebsem ol var ışk rengine boyan

                                                           (236/7)

Mutasavvıflar, “Allah’tan başka mabûd yoktur” cümlesiyle ifade edilin tevhid fikrini vahdet-i vücutçu bir anlayışla ele almaktadırlar. Onlar tevhidi dört merhalede yaşamaktadırlar:

1.      İsimler tevhidi

2.      Fiiller tevhidi: Fiiller tevhidini yaşayan sâlik küçücük bir zerrede bile görülen binlerce ibretin yaratıcısını bilir. Bu makamdaki kişi aklı ve gücü ile hiçbir iş yapamaz, ne yaparsa Allah yaptırır. Yaratıcıyı tanıyan sâlik, hayır ve şer olanın Allah’tan olduğunu anlar. Bu makamdaki mutasavvıf, mutlak zatı yürüse önünde, söylese dilinde, otursa yanında bulur:

Yürürisem önümdesin söylerisem dilümdesin

Oturursam yanumdasın ayrukda ne bâzârum var                                                                                                                                 (43/2)

3.      Sıfatlar tevhidi: Bu makamda sâlik kâinatta bulunan bütün eşyanın Hakk’ın birer sıfatı olduğunu anlar. Renk, şekil ve desenlerin Allah’ın bir tecellisi olduğunu anlar. Bu tecellilerde, vahdet kalp gözüyle anlaşılır. Sıfatlar tevhidinde sıfat çok, hakikat tektir. Bu hakikat zattır. Bu makamı tam olarak yaşayan kişi Hakk’a itaat eder ve her şeyde Hakk’ı görür ve vecde gelir:

Ma’şûkanun tecellîsi dürlü dürlü renkler olur

Bir şivede yüz bin gönlüm hemişe...cûşa gelür

                                                                 (73/5)

4.      Zat tevhidi: Bu makam fenafillah mertebesinde yaşanır. Bu makamda görünen her varlık görecelidir. Bir tek varlık vardır o da mutlak hakikat olan Tanrı’dır. Âşıkların asıl gayesi de bu tevhidi yaşamaktır. Bu merhalede tevhid artık dilden düşer gönle yerleşir.

Her sevdügi terkin ura kayıkmaya değme yana

Her dem anın seyrangâhı hem zat u hem sıfat olur

                                                                         (45/2)

İkiliği terk itgil birlik makâmın tutgıl

Cânlar cânın bulasın iş bu dirlik içinde

                                                     (303/3)

Bu görüşlere sahip olan Yunus Emre, tevhidin bütün makamlarını tamamlamış bir erendir.

Yunus, bu tevhîde gark oldı gitdi

Girü gelmeklige aklı dirilmez

                                         (107/12)

Vahdet-i vücutla yakından alakalı olan kavramlar:

Vahdet-kesret:

Yunus Emre’ye göre görünürdeki çokluk, bâtında tektir. Görülen bu âlem görecelidir. Bu âlemdeki varlıklar İlahi varlığa bağlıdır. Vahdet(birlik) oransız, nakışsız, hacimsiz, mekânsız ve zamansızdır. Varlıklar yaratılmadan evvel vahdet yurdunda İlahi zat ile beraberdir. O’nun birliğinden yaratılmış ve bu âleme inmişlerdir. Buradan da tekrar vahdete döneceklerdir. Vahdet sırrı mürşidin bâtınında tecelli eder.

            Kesret vahdetin aynası gibidir. Bakmasını bilen kişi aynada bir tek yüz görür. (Yani Hakk’ı görür):

            Eger âyine bin olsa bakan bir

Gören bir görinen bin-bin görindi

                                               (411/9)

            Yunus, vahdet-tevhid ilişkisini çeşitli benzetmelerle anlatır:

Vahdet kuşatıcı ve temiz özellikleriyle denize, ummana veya deryaya benzetilmektedir. Kesret, vahdet deryası karşısında bir katre, yağmur damlası ve ırmak gibidir. Katre ve ırmağın aslı deryadandır. Kesret de vahdettendir. Çoklukta birlik gizlidir. Gözündeki perdeleri kaldıran kişi kesretin kendisinde Allah’ın birliğini görecektir.

Zihi derya ki katreden görindi

Ne deryâdur ne katredür gör indi

            Aceb katre ki derya anda mahfî

Bu mahfî sırrı sen senden sor indi

                                               (411/1-2)

Vahdet saf bir su gibidir. Su, girdiği kabın rengi ile görünür. Vahdet, eşya, sıfatlar ve fiiller şeklinde oluşur. Akıp deniz olan, dağılıp toz olan, güllerde saz olan hülasa bir bir isimle ortaya çıkan nesneler, vahdetin bir görüntüsü olmaktadır. Dünyada yaşarken birlik ve çokluğun aslını anlayan gönüller, denize akan ırmaklar gibi tekliğe doğru yol almaya başlarlar:

Benüm cânum uyanıkdur dost yüzine bakan benem

Hem denize karısmaga ırmak olup akan benem

                                                                       (187/1)

Vahdet sırrı mürşidin bâtınında ortaya çıkmıştır. Kesrette tutunup birliği anlayan kişi, denizdeki(çokluktaki) dalgalanmadan etkilenmeden tekne gibi bir düzende ilerler. Bu kişi için bu dünyadaki iyi-kötü, güzel-çirkin, hayır-şer ayrımları önemsizdir. Çünkü yaratan ve yaptıkları ortadadır:

Çünkim girdüm bu denize ne kenâr var ne cezire

Çün dört yanumda mevc ura teknem kâvi hiç batmadan

                                                                              (183/8)

Kesret yerine kullandığı diğer benzetmeler katre, mevc, mevc-i acaib, ırmak, sûret nakşı, fânî nakş, kuru efsane, yaban, dünya, çokluk, hicâb, vücud. Dağ, bulut, duman, agyar, gayr, hayal, varlık evi, nefs, kudret denizi, taş kapu, renk, bezenmiş suretler vb. dir.

Mâsîvâ:

Mâsîvâ kesreti ifade eder. Yunus, Hakk’tan başka varlığın olmadığına inanır. Buna göre mâsîvâ Hakk’ın dışındaki şeylerdir. Ve biz bunları nefsimizle görürüz. Tanrı görünürken mâsîvânın arkasına gizlenmiştir ve bu yüzden mâsîvâ âşıkların zindanıdır. Onun içinde tıkılıp kalmışlardır. Gönlünden bu mâsîvâyı çıkaranlar zindandan kurtularak Hakk’ın tecellîsine kavuşurlar. Bunun için insanın kendini bilmesi ve nefsine hakim olması gerekir. Birliği kavrayan kişi agyarı yar bilir çünkü o eşyanın aslını öğrenmiştir. Ağyar da yar da gerçek varlığın görünümüdür. Allah’tan başka her şey gelip geçicidir bu yüzden mâsîvâ yalan dava olarak anılır:

Yunus ko yalan da’vîyi gel arıta ko sivâyı

Gönlün evini kız eyle dost gelicek kondurmaga

                                                                       (329/7)

Yunus, beyitlerinde mâsîvâ yerine şu kelimeleri kullanmıştır: Gayr, varlık, sivâ, yalan, dava, agyar, ayruk.

Tecellî:

Hakk’a yönelen kalplerde Allah’ın güzelliği görünür. Çünkü onlar artık gönüllerinden mâsîvâyı temizlemişlerdir. Allah’ın kalpte ortaya çıkışı sonsuz ve sınırsızdır. Bir tecellî iki defa tekrar etmez. Hakk, her an başka şekilde, başka sıfatlarda kendini gösterir. Allah, sıfatlarıyla güzelliği ve ululuğu yönüyle görünebilir. İşte her ikisini de Hakk olarak kabul edenler vahdeti anlayanlardır. Yunus, bu iki tecellîyi meyhane ve mescit rumuzlarıyla ele alır. Meyhane Allah’ın celal tecellisinden, mescit de cemal tecellisindendir. İşte vahdeti anlayan kişi her ikisinde de Allah’ın nurunu görür. Tecelli, Allah’ın kendi yüzünü göstermek istemesidir. Bu durumda tecelli eden de ettiren de aynı varlıktır. Allah mutlak varlık olduğu için tecellisi celali de olsa cemali de olsa hoş karşılanır. Çünkü zaten bütün gönüller ona hayrandır. Tecelli gönülde olur:

Ger meyhaneye vardum ansuz yir göremedüm

Yine ana sataşdum girdüm dahı külhânda

                                                                       (328/4)

Sûret söz kandı buldı kanda sözi iş oldı

Sûrete kendü geldi dil hikmetün yolıdur

                                                           (25/3)

Mutlak varlık, sâliklerin gönlünde isim, fiil, sıfat ve zatıyla derece derece tecelli eder. Tecelli, söz ile başlar diğer sıfatlarla devam eder. Tecelli söz ile başladığı için, sâlikin süluk anında uğrayacağı ilk tecelli de sözle alakalıdır. Böylece manevi şahsiyetlerin önce kulağı açılır, sonra gözü. Tanrı tam olarak insan-ı kâmilin gönlünde tecelli etmiştir. Mürşid bu mertebeye ulaştığı için yol göstericilikle yükümlüdür. Hz. Musa ile İbrahim Peygamberler’in tecellileri buna örnektir. Bu düşüncelerde olan Yunus Emre de zat tecellisine ulaşmış bir velidir. İlahileri de hakke’l-lakîn bilgisini yansıtır:

“Yunus Hak tecellîsin şâir dilinden söyler”

Cemâl,Didâr:

Yunus Emre bu kelimeleri Allah’ın yüzü karşılığında kullanmıştır.

“Yüzünüzü ne tarafa çevirirseniz Allah’ın vechi oradadır” ayetinden hareketle sufiler Allah’ın yüzünün dünyada görülebileceğini düşünürler. Ve bu da ancak seyr-i sülûk ile mümkündür. Allah’ın yüzünü bu dünyada göremeyenler iki cihanda da bundan mahrum olacaklardır. Allah’ın yüzünü ancak cennet, cehennem gibi maddi istekleri bırakıp, nefsini yenen, benliğini terk eden kişiler görebilir. Çünkü O, sâlikin kendi vücudunda görünür. Allah’ı gökyüzünde aramak neticesiz kalacaktır. Çünkü İlahi nuru yerde, vücutta, bâtın âlemde aramak gerekir. Erenleri küçük görenler, dervişleri sevmeyenler Allah’ın yüzünden de mahrum olurlar. Çünkü Allah’ın yüzü, mürşidin yüzünden bilinir.

Sen hicâb oldun sana ne bakarsın dört yana

Kaykımaz öne sona kime ki didâr gerek

                                                               (135/4)

Vücûda gelmeyince kimse Hakk’ı bilmedi

Bu vücûddan gösterdi dost bize didârını

                                                                           (397/4)

Allah’ın güzelliği, cemâli de can gözü açık temiz bakışlı kişiler tarafından görülebilir. Allah’ın güzelliği aşıklara farklı makam ve yönlerden tecelli eder. Bu yüzden farklı teşbihleri vardır:

Cemal manevi yüzü kastetmesi ve nur oluşu sebebiyle daima parlak ve şuleli nesnelere benzetilmiştir. Buna göre sevgilinin cemâli güneşe, aya, yeni aya, bahara, şeme ve güle benzetilmiştir:

Kaçan gülde görür dostun cemâlin

Çagırur kim beni deli şol eyler

                                               (95/2)

Yunus Emre birçok beytinde dost didâdını gördüğünü söyler:

Dost bundadur bellü beyân gördüm dost didârın ıyan

Bu ilm-i hikmeti tuyan ider bana dek azimi

                                                                       (394/4)

Nişân, Bî-Nişân:

Allah’ın kendisini bize gösteren bir işaret yoktur. Onun isim ve sıfatları ise varlığının  belirtisidir. Nişan âyet kelimesi ile de açıklanır. Allah’ın âyetleri sonsuzdur. Kendi varlığını belirtmek imkansızdır. Sözün manasına erenler, ancak nişansız olan Tanrı’dan haber verirler.

İnsan, bu dünyaya gelmeden önce Allah ile birdir. Nişansız bir nurdur. Vuslat yolcusu, geçtiği her manevi makamda İlahi bir nişandan haberdar olur. Bu nişanlar sembolik olup sadece sâlik tarafından bilinir. Sülûk gören sâlik ancak nişansızlık âleminden nişan verebilir. Bu makam, Sidret’ül-Müntena makamı gibidir. Bunun ötesi menzil-i nur olduğu için hiç nişan verilemez.

Göz kendisini göremediği gibi, zat da nişanından nişan göstermez. Gözün nişanı görmek; zatın nişanı da sıfatlardır:

Bu göz kendözin görmez nişânun nişân virmez

Yûnus’un aklı irmez inen oldı dîvâne

                                                           (320/10)

Nişansız İlahi zatı gören ve O’nda yok olan kişi de nişansızdır. Bu hal tam bir vahdet-i vücut halidir:

Vasf-ı hâlin eydiserem vuslat hâlin bilenlere

Yidi dürlü nişân gerek hakîkate irenlere

                                                           (298/1)

Pinhân, Nihân:

Bu kavramlar Allah’ın zahîr ve bâtın sıfatlarıyla alakalıdır. Mutlak zat, insanın nefsi yönüyle bâtındır. Bu sebeple Tanrı’nın zatı, pinhân kelimesiyle anılır. Tanrı zatını sıfatlarıyla, eşya âlemiyle gizlemiştir. Sıfatlardaki birlik nuru, ancak gönül gözü açıklar tarafından görülebilir. Gerçekte Tanrı, gizli değildir. Varlık, O’nun zuhuruna karşı perdelidir. Tanrı’nın sıfatlardaki gizliliği, âşıklar tarafından algılanmaktadır.

Sen bunca sıfat birle pinhân iken iy server

Âşıklar devletisin meşhûr oldun cihâna

                                                           (320/2)

Mutlak varlık, varlık âlemini yaratınca kendisini gizlemiştir. İşte bunu anlayan kişi nefsini yenerek Hakk’ın varlığını anlamaya(fenafillah olmaya) çalışır. Hakk, gizli değildir, can içindedir. O’nu kendimizde aramamız gerekir. Yunus da beyitlerinde Allah’ın tecillisine ulaştığını söyler.

Eşkere kıldum bugün pinhânumı

Cân virüben buldum ol cânânumı

                                               (389/1)

Sır(esrâr):

Sır, gönülde saklıdır. Allah’ın varlığı konusunda kullanılan bir kavramdır. Bu makamın anlaşılması, hal makamında mümkün olacaktır. Sır, zevk yoluyla elde edildiği için lisana gelmez. İlme kitaba sığmaz ve hikmet ile elde edilmez. Sırrı duyan kişi akıldan geçer. Derviş olanlar gönülde sırrı taşır ve bilir. Ve evliyanın sırrını kimse anlayamaz. Yunus’a göre sırlar tasavvufîdir. Âşıklar, vecd halindeyken sırrı anlayabilirler. Âşık; sır haberini, dostun yüzünü görünce öğrenir.

Ol Çalab’umun ışkı bağrumı baş eyledi

Aldı benüm gönlümi sırrumı faş eyledi

                                                           (362/1)

Allah dervişlerin gönlünü sır denizi kılmıştır. Dervişlerin gönüllerindeki sır arştan uludur. Bunu iyi korumak gerekir. Yoksa Hallac-ı Mansur gibi bu sırrı açıklarlarsa onun uğradığı sona uğrarlar. Mürşide bağlananlar bu gizli sırrı yavaş yavaş öğrenmeye başlarlar. Evliya, Allah’ın sırrıdır. Evliyanın sözü değersiz değildir. Aksine sır, kıymetini âriflerin bileceği değerli bir cevhere benzetilir.

Hz. Peygamber’in Mi’râc esnasında Allah ile konuştuğu otuz bin kelâmın da sır olduğu, bu mevzuda dile getirilmektedir.

Gönül(Kalb, Yürek):

Gönül, tasavvufi hayatın merkezini oluşturan kavramlardandır. Bütün bâtıni faaliyetler gönülde meydana gelir. Gönül, genel olarak Allah’ın algılandığı; batını, idrak merkezidir. Gönül bazen kendinden emin, bazen mühürlenen, bazen hastalanan, katılaşan ve kibirlenen tavırlarla da ortaya çıkabilmektedir. Gönlün bu tavırları Kur’an’da da dile getirilmiştir.

Yunus Emre’nin beyitlerinde gönül Hakk’ın, aşkın, sırların, hikmet ve bilginin merkezi olarak ayrı ayrı işlenmiştir. Gönül, Tanrı ile bilişip, buluştuğu için Ka’be’dir. Bu yüzden gönül inciten, kalb kıran gerçekte Allah’ı incitmiştir. Gönül yıkanın namazı, kılsa bile kabul edilmez. Gönül yapmak ise hacca gitmekle bir hatta ondan daha da üstündür. Gönüle uyan kişiye rahmetler ulaşır. Bu makamda her an manalar ortaya çıkar. Gönül yapmak, cennete ulaşmanın yoludur. Can gözü ve bâtın gözü gönüldedir. Gönül gözü de Hakk’ı görür. Hakk’ın tecelli ettiği gönüller ölümsüzlüğü yakalar. Gönül, neyi severse dil de onu konuşur. Aşk şarabı içenlerin gönlü ölmez. Maşuk sevgisi, gönüldeki gamı giderir. Dost gönlün sırrı, kalbin sevincidir. Yürek yarası, aşk derdinin ifadesidir. Aşk, yürekte yanan bir ateştir. Gönül, aşk ile coşar. Gönül kesret ve mâsîvâ ile daralır. Mâsîvâdan arındırılmayan gönülden darlık gitmez.

Girü durur yoklukdan kamuların baylıgı

Bunca varlık anundur gitmez gönli tarlıgı

                                                                       (361/1)

Âşığın gönlü aşktan usanmaz. Aşkı olmayan gönüller taş gibi katıdır. Derviş gönlünü sevdiği (mürşid, peygamber, Allah) ne kaptırmıştır. Yaratılış sırrını anlamak, müşkülü halletmek için mürşide gönül vermek gerekir. Mürşid, dervişlerin yaridir. Erenlerden etek tutan kişi gönüllerde beka bulur. Gönül pası tevhid ile giderilir. Derviş, gönlünü temizleyen kişidir. Âşıkların gönüllerinde pek çok yol, bu yollarda bin türlü hal vardır. Küfrünü ve imanını terk etmeyen kişi bu yolları anlayamaz. Gönüllere girmek Allah’a ulaşmak demektir.

Yunus Emre, pek çok şiirinde gönle bir şahsiyet verir, onu kişileştirir. Gönülle konuşur. Nefse uyan gönlünün fesadı terk etmesini, kanaatkâr olmasını, dünyayı terk etmesini ister.

N’ola gelsen şimden girü fesâdı terk itsen gönül

Gâh aglasan günahuna gâh kana’at itsen gönül

                                                                       (161/5)

Gönül, öyle bir güç ve madendir ki kendisine ulaşanları ebedileştirir. Yüksekte gezen gönül yoldan çıkar. Yunus, insan davranışlarını gönlün neşesine bağlar. Gönül içinde ne varsa dış yüzüne onu sızdırır. Gönül, yüce mutluluğa erişmişse insanın davranışları güzel, mutsuzluk içinde ise davranışları da kötü olur.

Gönül yüksekte gezer dem-be-dem yoldan azar

Taş yüzine ol sızar içinde ne varısa

                                                           (299/2)

Âşığın, gönlü hep aynı duyguyu yaşamaz. Bir an neşeli, bir an perişan olur. Âlemlerdeki nam ve nişan, dert ve derman gönle aittir. Gönül bazen yolcu, bazen yolun kendisi ve bazen de kılavuzdur. Dost odur. Dosta giden de odur. Gönlüyle yoldaş ve aynı halde olan kişi dosta gider.

Yunus, gönül temizliğinin vahdet yolunda yürümekle mümkün olacağını belirtir. Şaire göre gönül iç benden başka bir şey değildir. İç ben hakiki mabûda ulaşınca eşyanın sırları açılır.

İnsan-ı kamilin gönlü şaşkınlık içindeyken kainattaki bütün ikiliklere inip çıkabilir. Bu manevi iniş-çıkışlar, an denen zaman parçasında olur. Bu halde iken gönül bir an mutlu olur, bir an ağlar. Hikmetlere dalar Lokman olur, bir an da cahillikte kalır. Dev, peri, huri gibi viranelerde mesken tutar. Sonuçta; gönül hayret makamında hakan veya köle, mümin veya âsi, Musa yahut Firavun olabilir. Bu makamlar daha da uzatılabilir.

Divanda gönülle ilgili pek çok deyim ardır. Bunlardan bazıları:

Gönle rahmet dolmak, yüreğe yara urmak, gönül vermek, gönül yıkmak, gönlü alınmak, gönül oynamak vb.dir.

Gönül ile ilgili benzetmeler:

Ka’be:

Mukaddes, kutsal ve mübarek olan Ka’be görünüşte beytullah, bâtınen gönül anlamında bir kavramdır. Beytullah, Âzeroğlu İbrahim Peygamber tarafından yapıldığı halde, gönül Cenab-ı Hakk’ın göründüğü ve gezindiği yerdir. Yere ve göklere sığmayan Tanrı, mümin kulun kalbine sığmıştır. Beyitlerde Ka’be kavramı; Allah’ın göründüğü, anlaşıldığı yer olmaktadır.

Gönül mi yig Ka’be mi yig eyit bana aklı iren

Gönül yigdür zirâ ki Hak gönülde tutar turagı

                                                                       (366/7)

Sırça, Kadeh, Meyhane:

Gönül; ince, hassas ve narin bir sırçaya(billûr, cam) benzer. Şırça, kırıldıktan sonra bütün olmayacağı gibi, gönül de kırılırsa tamir edilemez.

İçi şarap(şerbet) dolu olan kadeh, kamil insanın marifetle dolu gönlüne benzetilir. Meyhane de kâmil mürşidin gönlüdür. Âşık, bu meyhanede İlahi şarap (İlahi aşk)la sarhoş olur.

Bir sâkîden içdük şarab arşdan yüce meyhâne

Ol sâkînün mestleriyüz cânlar anun peymânesi

                                                                       (406/1)

Gök-Arş:

Aşk, ilahi bir rahmettir. Bu rahmet gönül göğünden damlar. İnsan, bu ebedi rahmetle hayat bulur. Yunus:

“Işk yağmurı tamlası gönül göğünden tamar” der. Bir başka yerde gönül bir tek genişliği ve madde ötesi alemleri de kaplaması sebebiyle arşa benzetilir. Rahman’ın istila ettiği geniş arştan kasıt da kamil insanın gönlüdür:

cân gözi anı gördi dil andan haber virdi

Cân içinde oturmış gönlümi Arş eyledi

                                                           (362/3)

Kuş-Su-‘Umman(deniz):

Sâlikin gönlü hep aynı durumda olmaz. Bir mekândan başka bir mekâna uçan kuş gibi madde âlaminden, mana âlemine doğru yol alır.

Aşığın gönlü, cezbe esnasında taşkın bir su gibi çağlar. Böyle bir gönül, deli sıfatıyla sıfatlanmaktadır.

Deniz, sınırsız oluşu ve kuşatıcı özelliğiyle gönül için bir benzetme unsuru olur. Ayrıca ateşe de benzetilen aşk, âşığın gönlünü yakar. Âşık, gönül deryasına dalıp teskin olmaya çalışacaktır.

Şâhum senün ışkun odı düşdi gönül deryasına

Aceblemen kaynayuban ma’rifetler bitdügini

                                                                       (401/2)

Gönül bir yerde de sır denizine benzetilir. Bu benzetmede denizin bünyesindeki varlıkları örtüp gizleyen özelliği ile sır arasında bir ilgi vardır. Sır Allah’ın zatıyla ilgilidir. Gönül ise, zatî tecelli yeridir.

Tûr:

Hz. Mûsâ, Tanrı’nın cemâlini görmek isteğiyle Tur dağına çıkmış, burada tecelliye uğramıştır. Tur tecelli yeri oluşuyla, kâmil insanın gönlüne benzetile gelmiştir. Tur, için Tûr-ı Sînâ denmesi de Tûr dağı ile sine(gönül ) arasındaki alakanın temelini teşkil eder. Gönle giren aynen Hz. Mûsâ gibi tecelliye uğrayacaktır. Yunus Emre de tecelliye uğramak anlamında, Tur bulmak deyimini kullanır.

Gir gönüle bulasın Tûr sen-ben dimek defterin dür

Key güher er gönlündededür sanma ki ol ummândadur

                                                                                  (54/3)

Taş, Mum, Kış:

Aşkı olmayan gönül taşa, âşık gönül ise muma benzetilir. Bu benzetme unsurlarındaki sertlik (taş) ve yumuşaklık(mum) özellikleri, insanın merhamet sıfatıyla da alâkalıdır. Aşk, nefislere bir rahmettir. Bu rahmetle Allah’a ulaşır. Taş gönüller, kendilerine ve eşya âlemine karşı kararmış, sarp-katı kışa benzerler.

İşidün iy yârenler ışk bir güneşe benzer

Işkı olmayan gönül meseli taşa benzer

                                                           (66/1)

Leylâ, Garîb, Kılavuz, Kul, İhtiyar, Derviş:

Aşk Mecnun’a benzetilince Leylâ da gönül olur. Âşık, sevdiğinde yok olmak ister. Sevgilinin gönlüne giren âşık, onda yok olacaktır. Leylâ, mürşid için bir timsaldir. Yunus Emre, aşk için de kadeh mecazını kullanır.

Gönül bir kılavuza(mürşid) benzetilir. Hakk aşkına düşer, sarhoş olur. Maşûka karşısında kul olup baş eğer. Gönlün kula benzetildiği beyitte, maşuk da sultan olacaktır. Aşk, çekilmesi ve yaşanması zor bir derttir. Gönül aşk derdini çeke çek beli bükülmüş bir ihtiyar olmuştur.

Miskin gönlün ışk elinden iki büküldi vücûdı

Tevbe kapusından sundum ana imân tayağını

                                                                 (376/6)

Yunus, tevazuu anlatırken gönlü derviş eylemek deyimini kullanır. Mütevâzi gönüller, dost ile tanıdıktır. Gönlünü derviş eyleyen kişi, tevazuu ve manevi makam alameti olan hırkaya muhtaç değildir.

Dervişlik didükleri hırkayıla tâc degül

Gönlün derviş eyleyen hırkaya muhtac degül

                                                                 (162/1)

Başlu(Yaralı)Sayrı, Şikeste(Sınuk)

Aşk oku, gönlü yaralamıştır. Yaralı (başlı) gönlün merhemi sevgili (mürşid)dir. Yunus Emre, din yolunda gönül sayrı der. Gönülde hakiki iman oluşuncaya kadar âşık çok elem çekmiştir. Gönül bu sebeple hastadır. Gönlün şikeste(kırık) veya sınuk(kırık) olması ise, yardan ayrı düşmesiyle alâkalıdır. Esasen gönlün yaralı, hasta, sınuk vs. oluşu âşıkın psikolojik halleriyle ilgilidir.

Ben garîbün hâtırını sormaga geldi şol sanem

Düzdi gönül sınugını hâtır ziyâret eyledi

                                                                       (392/4)

Sarây, Taht, Sultân:

Gönül, on iki hücreli yedi pencereli, iki dilberli bir saraydır. İçinde şah oturur. Fakat gönül paslı olursa içindeki sultan görünmez. Gönlün saraya benzetilmesi, sevilenin saraya layık olmasındandır. Gönül, Çalab’ın tahtıdır. Sultan burada oturup “Kaf’tan Kaf’a hükmeder. Gönlün sarâya ve tahta benzetilmesi, sevilenin padişah olarak düşünülmesindendir.

Gönül Çalab’un tahtı gönüle çalap bakdı

İki cihân bed-bahtı kim gönül yıkarısa

                                                           (299/5)

Mülk, Kal’a, Seyrengâh:

Gönül, sultanın tasarrufunda bulunan bir mülktür. Gönül mülkünü temizlemek için, içinde bulunan suretleri(kesreti) yetmez. Rahmet suyuna da ihtiyaç vardır. Bu motifte rahmetle su, gönülle rahmet arasında ayrıca güzel bir münasebet kurulmuştur.

Sûret nakşın gidermekle gönül mülki temiz olmaz

Akar rahmet suyı çağlar gönül kirin yuyan gelsün

                                                                       (230/5)

Gönül mülkü dost tarafından yağmalanmıştır. Yağmalanan mülkte, tahribat, yangın ve sıkıntı meydana gelmiştir. Gönül mülkünü tahrip eden yağmacı, aşk derdinden başka bir şey değildir.

Bir beyitte gönül, can şehri içinde bulunan bir kal’anın etrafını, nefs askerleri tarafından korunur. Dost, can şehrini yağmalayıp, gönül kal’asını ele geçirir.

Dosttan yana giden kişi kendözinden geçmek gerek

Dost yagmalar cân şehrini alur gönül kal’asını

                                                                       (348/5)

Ev, Dükkân, Hücre, Virâne, Hazine, Şehr(Şar):

Gönül, bir ev gibi imar edilir. Her evin bir sahibi olduğu gibi gönül evinin de bir sahibi vardır. Gönül ev sahibini(Tanrı’yı) bilmek zorundadır. Bir beyitte âşığın gönlü, bacası tüten ve şuleleri görülen bir ev gibi resmedilmektedir. Burada, yerleşik hayata ait ev gibi bir unsurun ele alınması ayrıca dikkate değer.

Virgil su’âle cevab tutalum olsun sevâb

Şu’le kime gösterir ışk evinün bacası

                                                           (351/2)

Gönül evi aşk askerleri tarafından yağmalanıp, istila edilmiştir. Askerin memleketteki düşmanları temizlemesi gibi aşk, gönüldeki mâsîvâyı temizleyecektir.

Işkun çeri saldı benüm gönlüm evi iklimine

Cânumı esir eyledün n’ider bana yağı tatar

                                                           (78/3)

Yaşadığımız evi nasıl temiz tutuyorsak, dostun evi olan gönlü de öyle temiz tutmalıyız. Gönlün temizliği mâsîvâdan arındırmakla mümkündür. Aşığın gönlünü rahmet suyu temizler.

Beyitlerde gönül dükkâna da benzetilmektedir. Bu benzetmenin arkasında daima bir ârif görülmektedir. İlahi bilgi, arifin gönlünde tecelli etmiş dolayısıyla irfan, ariflerin gönüllerinden neşredilmiştir. Dükkân halkın ihtiyacı olan mal ve eşyanın satıldığı bir yerdir. Bunun gibi tasavvufi bilgi de ariflerin gönlünden elde edilir. Bu benzerlik sebebi ile dükkân münasebeti sürekli ele alınır.

Ya ben anca kaçan olam anun buyrugın buyuram

Ol geldi gönlüme toldı ben ana bir dükkân oldum

                                                                       (176/4)

Gönül dükkânı nefsi temizlemekle açılır. Kibir ve kin bu dükkânın kilididir. Bu kilidi kırıp açmak gerekir.

Gönül dar ve karanlık bir hücredir. Bu karanlık mekân, Tanrı’nın nuru ile aydınlanır ve genişler.

Aşığın gönlü sevgiliden ayrı düşünce kimsesiz ve harap bir viraneye benzer. Dost tecelli edince bu virane nur dolar, hayat bulur. Viranelerde hazine olması sebebiyle gönül, bir beyitte viraneye benzetilir.

Kanda bulsam isteyüben iy gönül seni kandasın

Kanda virân varısa va7llahi gönül andasın

                                                                       (278/1)

Gönül, mahiyeti bilinmeyen ve pahası biçilmeyen bir hazineye benzetilir. Aşk, bu hazinenin bekçisidir. Aşk, erinin gönlü pâdişahın (Tanrı) hazinesiyle doludur. Burada hazine ilahi bilgi karşılığında bir macazdır:

Işk erinün gönli dolu pâdişâhun haznesidür

Işksuz âdem ne anlasun şerî’atun manâsıdur

                                                           (59/1)

“Gönlümüz oldu ulu şâr o şâr gibi ya kanda var” diyen Yunus, daha birçok beytinde gönlünü mamur ve bayındır bir şehre benzetir.

Bag, Vark, Kitâp, Levh:

Sûreti virân olanın gönlü bağa(bahçeye) benzer. Bağ, ferahlatıcı, yeşil, sulak ve meyve yetiştiren bir yer oluşu ile gönül için bir benzetme unsurudur. Bağ bu özellikleriyle Cennet için de bir benzetme unsurudur. Yunus’a göre, sûreti viran olanfenafillah ehlinin gönül bağı, Cennet olur:

Çün sûretün vîrân ola gönlün bağı Cinân ola

Cânun genci vîrân ola çünki bu genc vîrândadur

                                                                       (54/7)

Gönül, Allah’ın gizli sırlarının yazılı olduğu gizli bir varaktır. Âşık, bu varaktan okuyup sırrını halka açıklar.

Aşk, kitaba; gönül de saf ve düzgün bir levhe benzetilir. Aşk kitabının sûresi gönüllerde yazılıdır. Âşık, ezel bezminde yazılan levhini bu dünyada okuyan kişidir.

Akıl gönül levhine bakar. Söz, âşığın diline bu levhten akar. Bu fikirden anlaşıyacağı gibi, insana ait bütün mücerret özellikler(cân, his, akıl, hayal) gönül merkezine bağlıdır.

Kara (Renk), Cema’at, Eğlence:

Gönül nefsî düşünce ve tavırlarla kararmıştır. Âşık, gönlünü bu düşüncelerden kurtarıp derviş olmak ister.

Nefs yolından geçemezin ışk şarabın içemezin

Gönlüm kara açamazın derviş olubilsem derviş

                                                                       (123/2)

gönül, mücerret kavramları kendinde toplayan bir merkez olduğu için cem’at karşılığı olarak da kullanılır. Tasavvufi manada cemaat ilahi bir sıfattı.

Hayrân, Rûşen, Perişân, Derde esir, Dermârde, Âbid, Zâhid, Âsi, Mûti, Şâdi, Giryân, Kış, Zemheri, Bostân, Katra, Câhil, Câlinûs, Lokmân, Dîv, Perî, Sultân-ı İns ü Cinn, Gedâ, Fagfûr, Hakan, Günahkâr, Rıdvân, Ruhbân, Mûsâ, Firavn, Hâmân, İsâ, Gümrâh, Cebrâil, Divân, Kur’an:

Bu kelime ve kavramlar, gönül konusunda birer benzetme unsuru olmaktan çok manevi birer hal ve mertebe şeklinde değerlendirilmektedir.

YUNUS ve HACI BEKTAŞ

 YUNUS VE HACI BEKTAŞ O bölge köylerinden birinde,Yunus adında, rençberlikle geçinir, çok fakir bir adam vardı.Bir yıl kıtlık oldu.Yunus'un fakirliği büsbütün arttı.Nihayet birçok keramet ve inayetlerini duyduğu Hacı Bektaş'a gelip yardım etmeyi düşündü.Sığırının üstüne bir miktar alıç (yabani elma) koyup dergaha gitti.Pirin ayağına yüz sürerken hediyesini verdi;bir miktar buğday istedi.Hacı Bektaş ona lütufla muamele ederek,bir kaç gün dergahta misafir etti.Yunus geri dönmek için acele ediyordu.Dervişler Pir'e Yunus'un acelesini anlattılar.O da: "Buğday mı ister,yoksa erenler himmeti mi?" diye haber gönderdi.O buğday istedi.Bunu duyan Hacı Bektaş tekrar haber gönderdi: "İsterse o alıcın her tanesince nefes edeyim!" dedi.Yunus buğdayda ısrar ediyordu.Hacı Bektaş üçüncü defa haber gönderdi: "İsterse her çekirdek sayısınca himmet edeyim" dedi.Yunus yine buğdayda ısrar edince;emretti,buğdayı verdiler.Yunus dergahtan uzaklaştı.Yolda yaptığı kusurun büyüklüğünü anladı.Pişman oldu.Geri dönerek kusurunu itiraf etti.O vakit Hacı Bektaş,onun kilidi Taptuk Emre'ye verildiğini isterse ona gitmesini söyledi. Yunus bu cevabı alır almaz hemen Taptuk dergahına koşarak kendisini YUNUS yapacak manevi eğitimine başladı.

Salihli kazası civarında Emre adlı,yetmiş evlik bir köyde.taştan bir türbenin içinde,Taptuk Emre ve çocukları ile torunları yatmaktadır.Türbenin eşiğinde de,bir başka mezar vardır.Bu,Yunus'un bir çok mezarlarından biridir.Yunus Emre kapı eşiğine kendisinin gömülmesini vasiyet etmiş...Şeyhini ziyaret edecekler,kendi mezarını çiğneyerek geçsinler diye. YUNUS EMRE VE TASAVVUF
Yunus EMRE, İslam tarihinin en büyük bilgelerinden olup yaşadığı ve yaşattığı inanç sistemi; Kuran'ın özüne ulaşarak, Tek olan gerçeğin (Allah) sırlarını keşfetme ilmi olan tasavvuf ve Vahdet-i Vücud tur.
Bu inanç sisteminde tek varlık Allah'dır. Allah bütün bilinen ve bilinmeyen alemleri kapsamıştır, tektir, önsüz sonsuzdur, yaratıcıdır. Eşi, benzeri ve zıddı yoktur.Bilinen ve bilinmeyen tüm evren ve alemler onun zatından sıfatlarına tecellisidir.Alemlerdeki tüm oluşlar ise onun isimlerinin tecellisidir. Her bir hareket,iş,oluş(fiil) onun güzel isimlerinden birinin belirişidir.

Hak cihana doludur, kimseler Hakkı bilmez

***
Baştan ayağa değin, Haktır ki seni tutmuş
Haktan ayrı ne vardır, Kalma guman içinde

Dolayısıyla evrende var saydığımız tüm varlıklar onun varlığının değişik suretlerde tecellileri olup kendi başlarına varlıkları yoktur. Bu çokluğu, ayrı ayrı varlıklar var zannetmenin sebebi ise beş duyudur. Beş duyunun tabiatında olan eksik, kısıtlı algılama kapasitesi, bizi yanıltır ve çoklukta yaşadığımızı var sandırır. Ayrı ayrıymış gibi algılanan bu nesnelerin, ve herşeyin kaynağı Allah'ın esmasının (isimlerinin) manalarıdır. Manaların yoğunlaşmasıyla bu "Efal Alemi" dediğimiz çokluk oluşmuştur. Bir adı da "Şehadet Alemi" olan, ayrı ayrı varlıkların var sanıldığı; gerçekte ise Allah isimlerinin manalarının müşahede edildiği alemdeki çokluk Tek'in yansıması,belirişidir. Bu izaha tasavvufta Vahdet-i vücud (Varlıkların birliği,tekliği) denir.
Cenab-ı hak varlığını zuhura çıkarmadan evvel gizli bir varlıktı.Bilinmeyen bu varlığa, Gayb-ı Mutlak (Mutlak Görünmezlik),La taayyün (Belirmemişlik),Itlak (Serbestlik),Yalnız vücud, Ümmül Kitap (Kitabın Anası),Mutlak Beyan ve Lahut (Uluhiyet) Alemi de denir.

Çarh-ı felek yoğidi canlarımız var iken
Biz ol vaktin dost idik, Azrâil ağyar iken.

Çalap aşkı candaydı, bu bilişlik andaydı,
Âdem, Havva kandaydı, biz onunla yâr iken.
Ne gök varıdı ne yer, ne zeber vardı ne zir
Konşuyuduk cümlemiz, nûr dağın yaylar iken."
"Aklın ererse sor bana, ben evvelde kandayıdım
Dilerisen deyüverem, ezelî vatandayıdım.

Kâlû belâ söylenmeden, tertip-düzen eylenmeden
Hakk'dan ayrı değil idim, ol ulu dîvândayıdım."

"Bu cihana gelmeden sultan-ı cihandayıdım
Sözü gerçek, hükm-i revan ol hükm-i sultandayıdım."
***
ADEM yaratılmadan can kalıba girmeden
Şeytan lanet olmadan arş idi seyran bana

Sonra Allah bilinmekliğini istemiş ve varlığını üç isimle belirlemiş taayyün ve tecelli ettirmiştir.
1.Ceberut (İlahi Kudret) Alemi: Birinci taayyün,Birinci tecelli,İlk cevher ve Hakikat-ı MUHAMMEDİYE olarak da bilinir.

Yaratıldı MUSTAFA, yüzü gül gönlü safa
Ol kıldı bize vefa, ondandır ihsan bana
Şeriat ehli ırak eremez bu menzile
Ben kuş dilin bilirim, söyler SÜLEYMAN bana

2.Melekut (Melekler) Alemi: İkinci taayyün,İkinci Tecelli,Misal ve Hayal Alemi,Emir ve Tafsil Alemi,Sidre-i Münteha (Sınır Ağacı) ve BERZAH da denir.
3.Şehadet (Şahitlik) ve Mülk Alemi:Üçüncü taayyün,Nasut(İnsanlık),His ve Unsurlar Alemi,Yıldızlar,Felekler (Gökler),Mevalid (Doğumlar) ve Cisimler Alemi diye bilindiği gibi,Arş-ı Azam da bu makamdan sayılır.
Tüm bu oluşlar Kuran'ı Kerimde "Altı günde yaratıldı" ayetiyle beyan edilirken Altı günden maksadın mutasavvıflarca ,gün değil hal'e ait olduğu kabul edilir.Bu haller Allahın insanlara lutfettiği görünmeyen şeylerden altı sıfatıdır: Semi,Basar,İdrak,İrade,Kelam ve Tekvin(İşitme,Görme,Kavrama, İrade,Konuşma ve yaratma). Cenab-ı Hakkın Zatına ait bu sıfatların Ademin kutsal varlığında belirmesi,"İnsan benim sırrımdır" sözünün bir hükmüdür.Varlığın başlangıcı ve son sınırı ise Aşk'tır.O yuzdendir ki sayılan bu alemler Aşkın cezbesiyle pervane haldedir. Cenab-ı Hak varlığını,kudret eliyle zuhura getirmiş ve üç isimle taayyün,tecelli ve tenezzül etmiştir.Buna yaratış sanatı (Cenab-ı hakkın kuvvetinden,kudretine hükmederek cemalini ve celalini eserlerinde yani varlık yüzünde göstermesi), Belirme cilvesi (Aşık olması sonucunda batının zahire çıkıp,alemlerin nurlarının ve olayların bilinmesi) ve Birlik oyunu (Zatından sıfatına tecelli etmesi ile kendi varlığını kendinde zuhura getirip,birlik ve vahdetini ahadiyet(teklik) sırrına meylettirmesi) denir. Bunda zaman ve mekan kaydı yoktur.Ancak "An" vardır.Çünki mutlak zaman içersinde batın(gizli),zahire(görünen) cıkıp farkedildikten sonra,alemlerin nurları (ışıkları) ve ilahi olaylar bilinmiştir.Daha sonra şekil ve renkler görülüp,ayrı ayrı unsurları oluşturacak şekilde birleştiğinde isimler meydana çıkmıştır(Mülk mertebeleri ,Cisimler alemi).Ve böylece zahir alem belli olup mutlak varlık bilinmiştir.

Mani evine daldık, vücuda seyran kıldık
İki cihan seyrini, cümle vücudda bulduk
Yedi gök yedi yeri, dağları denizleri
Cenneti cehennemi, cümle vücudda bulduk

Cebnab-ı Hakkın bu alemi yaratmaktan maksadı bilinmekliğini istemesidir.Ortaya çıkan şeylerin belirişine sebebse Adem(İnsan) 'i dilemektir. Varlığa ilahi sıfatlar,sırrına ise Adem denir.Adem-insan, mevcudattın bir özetidir.

YUNUS EMRE’DE İNSAN SEVGİSİ


İnsan bir “sevgi” varlığı’ dır, tin ile gövde gibi iki ayrı tözden kurulmuştur. Tin tanrısaldır, ölümsüzdür, gövdede kaldığı sürece geldiği özün ve yüce kaynağa, tanrısal evrene dönme özlemi içindedir. Gövde dağılır, kendini kuran öğelere ayrılır.İçinde insanın da bulunduğu tüm varlık evreni toprak, su,ateş ve yel gibi dört ilkeden kurulmuştur. Bu dört ilke yaratılmıştır, yaratıcı da Tanrı’ dır. Tanrı, bu dört ilkeyi yarattıktan sonra,ayrı ayrı oranlarda birleştirerek varlık türlerinin oluşmasını sağlamıştır. İnsan sevgi yoluyla Tanrı’ ya ulaşır, çünkü insanla tanrı arasında özdeşlik vardır. Ancak, insanın bu madde evreninde bulunması, tinin tanrısal kaynaktan uzak kalması bir ayrılıktır.Bu ayrılık insanı, yaşamı boyunca Tanrı’ yı düşünme, ona özlem duyma olaylarıyla karşı karşıya getirilmiştir.Gerçekte insan- Tanrı – everen üçlüsü birlik içindedir, var olan yalnız Tanrı’ dır,türlülük bir ‘görünüş’ tür. Çünkü Tanrı, kendi özü gereği, bütün varlık türlerini kapsar, her varlıkta yansır. Evreni kuran öğelerle insanın gövdesini oluşturan ilkeler özdeştir. Bu özdeşlik Tanrısal tözün bütün varlık türlerinde, biçimlendirici bir öğe olarak bulunmasından dolayıdır. Tanrısal tözün nesnel varlıklarda bulunması bir ‘yansıma’ niteliğindedir, çünkü Tanrı yarattığı nesnede yansıyınca ‘oluş’ gerçekleşir.
Sevgi insanda birleştirici, bütünleştirici bir eğilim niteliğindedir. Yunus Emre, sevgiyi Tanrı ve onun yarattığı tüm varlıklara karşı duyulan bir yakınlık, bir eğilim diye anlar. Sevgi ereği yüce Tanrı’ ya ölümsüz olana kavuşmak, onun varlığında bütünlüğe ulaşmaktır. Tanrı insanla özdeş olduğundan kendini seven Tanrı’ yı,
Tanrı’ yı seven kendini sever. Çünkü sevgi kendini başkasında, başkasını kendinde bulmaktır. Sevginin olmadığı yerde, öfke,kırgınlık, çözülme ve birbirinden kopukluk gibi olumsuz durumlar ortaya çıkar. Sevginin değerini yalnız seven bilir, sevmek de bir bilgelik, bir olgunluk işidir. Yeterince aydınlanmamış , Tanrı ışığından yoksun kalmış bir gönülde sevginin yeri yoktur. Bütün varlık türlerini birbirine bağlayan, onları Tanrısal evrene yönelten sevgidir. Sevgi bir çıkar aracı olmadığından seven karşılık beklemez. Dost kişi gerçek seven kimsedir (âşık). Dost başka bir anlamda da Tanrı’ dır, kişinin gönlünde ışıyan tözdür.
Yunus Emre’de yaşamak tanrısal tözün bir yansıması olan evrende sevinç duymaktır. Çünkü, bütün varlık türlerinde Tanrı görünmektedir, bu nedenle severek, düşünerek yaşamayı bilen kimse her yerde Tanrı ile karşı karşıyadır. Yaşamak belli nesnelere bağlanmak, yalnız gelip geçici varlıkları edinmek için çırpınmak değildir. Böyle bir yaşama biçimi kişiyi Tanrısal tözden uzaklaştırdığı gibi yetkinlikten, bilgelikten de yoksun kılar Yunus Emre’nin dilinde bilge kişinin adı ‘eren’ dir. Eren barış içinde yaşamayı, bütün insanları kardeş görmeyi , kendini sevmeyeni bile sevmeyi bilen kişidir. Onun gönlü yalnız sevgiyle, dostluk duygularıyla doludur. Evreni bir tanrısal görüş alanı olarak bildiğinden, erenin evrene karşı da sevgisi, saygısı vardır. Erenin gözünde insan bir küçük evrendir, büyük evren ise Tanrısal tözün kuşattığı sonsuz varlık alanıdır. Eren olma aşamasına ulaşmış kişide erdem, alçakgönüllülük, eli açıklık, yetkinlik, olgunluk bir bütünlük içinde bulunur.


Yunus Emre zor günlerin aşılmasında halkın moralini ve manevi yapısını güçlendirenlerin en başlarında yer almıştır. Sadece kişi veya kişileri değil, insanlığı ve tüm dünya insanlarını kucakladığını şiirlerindeki üstün duygularla birbirlerini tamamlayan mesajlar halinde adeta ilan etmiştir. Bu ilkeleriyle de daima insanlık anlayışı ve sevgisi içinde olmuştur. O’ tüm dünya insanlarının özgürlüğü için kardeşlik duygularıyla dolu “İnsanlık” ve “İnsancıllık”savaşı vermiştir.
Denebilir ki Yunus Emre:
Tüm dünya insanlarına o yolda gelişmeleri için insancıl olma şeklinin mesaj ve dersini de vermiştir. Başka bir deyişle: Yunus Emre “ İnsan sevgisi tohumunu” kendi ilkeleriyle tüm dünyaya eken ve yayan ilk insan olmuştur.
Önemli olan şudur: Yunus Emre insan sevgisi çağırışını sadece İslam alemine değil din ve ırk ayrımı yapmaksızın tüm dünya insanlarına karşı yapmıştır.
Yunusa göre her doğan çocuk önce yüce Allah’ın kulu olarak dünyaya gelir o halde her kul için ırk , renk,dil,ve din ayrımı yapılmamalıdır.
 

Hacı Bektaş Veli ile Mevlâna, her ikisi de Horasanlıdır. Daha önce de belirttiğimiz gibi Hacı Bektaş Veli, Horasan’ın Nişabur, Mevlâna da Belh şehrinde dünyaya gelmiştir. Her ikisi de aynı kültür ortamında yetişmiş, Anadolu’ya aşağı yukarı aynı tarihlerde gelmiştir. Her ikisi de insanı kutsal bir yaratık kabul etmiş, şiirleri ve sözleriyle onu göklere çıkarmıştır. Örneğin Hacı Bektaş Veli :

“Hararet nardadır sacda değildir,

derken, Mevlâna da:

“Anhâ ki talebkâr-ı hodâ-id hodâ-id

Zirâ ki şomâ hâne u hem hâne-i hodâ-id”

O halde kaybetmediğimiz şeyi ne diye arıyorsunuz? Çünkü sizden başkası yok, nerdesiniz, nerde?

Evinizde oturun, orda burda dolaşmayım. Çünkü siz evsiniz, hem de Tanrı’nın evi.” demiştir. Eserleri dikkatle incelenecek olursa, bu iki büyük insanın görüşlerinde ortak noktalar kolaylıkla ortaya çıkar. Elbette onların farklı yönleri de vardır. Bu konuda Abdülbakî Gölpınarlı şunları söylemektedir.

“Her iki er de Horasanlıdır. Gerçekten sonradan adlarına kurulan tarikatler de Horasanîlikten etkilenerek gelişmiştir. Ancak Mevlâna büyük bir bilgin, düşünür bir hakim, coşkun ve dahi bir şairdir. Onun halkçılığı, dinler üstü insanî düşüncesinden gelmektedir. Hacı Bektaş’sa bir düzyazı biçiminde ve bir de manzum çevirisi bulunan ve Arapça aslı ortada olmayan “Makalât”ına bakılırsa olgun bir şeyhtir. Hacı Bektaş’ı halkın benimsemesi ve sonradan Bektaşiliğin halk tarafından benimsenmesi daha çok basitliğindendir. Mevlâna Batınî inançları zahiri (görünen) törenlerle uzlaştıran bir karakter sahibidir. Hacı Bektaş’sa hem Makalât’tan hem de Mevlevî ve Bektaşî geleneklerindeki menkabelerden açıkça anlaşıldığı gibi tam bir batınîdir. Bu davranış biçimi farkı şüphe yok ki, aralarında bir ayrılık meydana getirecektir.”

Hacı Bektaş Veli ve Yunus Emre :

Hacı Bektaş Veli ile Yunus Emre’nin karşılaşmalarını Vilâyetnâme şöyle anlatmaktadır: “O yöre köylerinden birinde Yunus isminde rençberlikle geçinir çok fakir bir adam vardı. Bir sene kıtlık oldu; Yunus’un fakirliği büsbütün arttı.Nihayet birçok keramet ve iyiliklerini duyduğu Hacı Bektaş Veli’ye gelip yardım istemek fikrine düştü. Sığırının üstüne bir miktar alıç koyup dergâha geldi. Pir’in ayağına yüz sürerek hediyesini verdi ve kendisine bir miktar buğday istedi. Hacı Bektaş Veli ona iyi davranarak birkaç gün dergâhta misafir etti. Yunus geri dönmek için acele ediyordu. Dervişler Pîr’e Yunus’un acelesini anlattılar. O da “Buğday mı ister, yoksa erenler himmeti mi”diye haber gönderdi. Gerçekleri göremeyen Yunus buğday istedi. Bunu duyan Hacı Bektaş tekrar haber gönderdi: “İsterse alıcın her danesine nefes edeyim” dedi. Yunus tekrar buğdayda israr edince artık emretti, buğdayı verdiler, Yunus da dergâhtan çekilip gitti. Lâkin biraz yürüdükten sonra işlediği hatanın büyüklüğünü anladı. Çok pişman oldu. Derhal geri dönerek kusurunu itiraf etti. O vakit Hacı Bektaş, onun kilidini Tapduk Emre’ye verdiğini, bu yüzden isterse ona gitmesini söyledi”.

Yukarıdaki parça bizi iki yönden aydınlatmaktadır: Birincisi, Hacı Bektaş tekkesinin ne gibi görevler yaptığını göstermektedir. Ta Eskişehir’in Sivrihisar kasabasında yaşayan çiftçi Yunus, kıtlık olup geçim sıkıntısına düşünce, çoluk çocuğunu doyurmak için bir yardımlaşma ve dayanışma kurumu gibi çalışan ve ünü ülkenin her yanına yayılmış olan Hacı Bektaş Veli’nin tekkesine gelmiştir. Gerçekten de bu tekke, bozulup dağılmaya yüz tuttuğu zamana kadar uzun yıllar, varlıklı kimselerin verdiği, ihtiyaç sahiplerinin aldığı, yolcuların yemek yediği, fakir fukaranın barındığı bir yer olmuştur.

İkincisi ise, Yunus’un Hacı Bektaş Veli’nin halifelerinden Taptuk Emre’nin dervişi olduğunu söylemektedir. Vilâyetnâme’nin verdiği bu bilgiye rağmen Yunus’un şiirlerinde Hacı Bektaş Veli’nin adı geçmez. Yalnız Yunus’a atfedilen,

Âl ‘Osman oğluna hüküm yürüten

Hacı Bektaş derler veli’yi gördüm

Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre - Hayatı, adlı eserinin önemli bir kısmını “Yunus Bektaşîdir” konusuna ayırmış, Yunus’un :

Kırkların birisine çalmışidim nişteri

Hem Ali’yi yarattı müminlere fazlıdan

gibi beyitlerinin Bektaşî geleneklerine uygun düştüğünü,

Bir sualim var sana ey dervişler ecesi

ile başlayan ve

Dört kapudur kırk makam yüz altmış menzili var

Ana eren açılur vilâyet derecesi

ile devam eden beyitlerin çok önemli olduğunu, en eski yazmalarda da bulunan bu şiirde Yunus’un adetâ Hacı Bektaş Veli’nin Makalât’ını özetlediğini, başka bir şiirinde de

Ana eren dervişe iki cihan keşfolur

Abdülbaki Gölpınarlı’nın dışında Hacı Bektaş Veli’nin Makalât’ını yayınlayan Prof.Dr.Esad Coşan ile konunun uzmanı Prof.Dr.Iré ne Melikoff’un konumuzla ilgili sözlerini burada nakledelim:“Türk edebiyatının en büyük şairlerinden olan Yunus Emre’nin (ö.1320) şiirleri, Hacı Bektaş’ın düşünceleriyle aynı düşünceleri açıklar: O da Hacı Bektaş gibi dört kapıdan, kırk makamdan, ibadetten, yetmiş iki millete saygı gösterilmesinden, insanda bulunan şeytanî güçlerle ilahî güçlerin bitmeyen savaşından, iyi ve kötü huyların askerlerinden söz eder. Yunus’un Risaletü’l-Nushiyye adlı eserinde bazı ilâvelerin yapıldığını kabul eden kimseler, onun yukarıda bahsettiğimiz düşüncelerini açıklayan şiirlerinin Divan’ına sonradan girdiğini savunsalar da doğrudan doğruya veya dolaylı yollardan olsun, Hacı Bektaş ile Yunus arasında geçmişte kurulmuş olan samimî ilişkiler inkâr edilemez”.

AŞK ELÇİSİ: YUNUS EMRE

Talat HALMAN, Prof.

Anadolu'nun özünden gelen ve hümanizmanın en iyi temsilcilerinden biri olan Yunus Emre, barışa ve uluslar arasında âhenge kendini adamış ve insan ruhunun asil duygularını baştacı etmiştir.

Mistik rûhun şairi, canevinde bir tanrısal kudret bulur. Çünkü aşkın şairidir, sevgilerin elçisidir o. 13üncü Yüzyıldan 14üncü Yüzyıla dev adımlarla ve derin heyecanlarla geçen Anadolu ozanı Yunus Emre, aşkın özvarlığını yaşamış ve dile getirmiştir. Boşuna dememiş: “Kimde bir zerre aşk varsa / Çalap (tanrı) varlığı ondadır.” Ve onun için, tüm inançlara ve dinlere, tüm kutsal kitaplara sahip çıkar: “Evvel benim, âhir benim / Canlara can olan benim… Bir nazarda dünya düzen / Dört kitabı doğru yazan / İncil benim Kur’an benim.”

760 yıl önce doğmuş olan Yunus Emre, Çağına ve sonrakilere, bugüne ve bizlere sevgi ve barış çağrıları gönderiyordu:

 

Yaşadığı dönemde, Haçlı Seferleri ve Moğol akınlarıyla yıkıntılara uğramış olan Anadolu’da, Yunus tasavvufun çoşkusunu ve lirik Türkçenin - - halk dilinin - - sesini yere göğe duyurdu. Selçuklu İmparatorluğunun güneşi sönerken, Yunus köyleri kasabaları dolaşarak, derinliklerle, inceliklerle dolu sevgi ve ahlâk şiirlerini okuyordu. Gerek şiirleri, gerek ilâhileri, önce Osmanlılara, 20nci Yüzyılda da modern Türkiyeye ilhamlar verdi. Yunus’un aşkı ve erdemi baş-tâcı eden yalın eserleri, dünyada barış ve dayanışma ülküsü, hümanizma ve evrensellik rûhu, Tanrı ile insanların birliği, toplumsal adalet anlayışıyla yoğrulmuştur.

13üncü Yüzyıl, Anadolu’nun “Mucize Yüzyılı”dır. Selçuklular, dünyanın batıya uzanan tek yarımadasını Türkleştirirken, İslamlaştırırken, yeni bir uygarlığın rengârenk boyutları yerleşiyordu. Anadolu’nun nice eski uygarlıklarının kalıtlarından oluşmuş sentezine İslami değerlerle birlikte tasavvuf da kök salıyordu. Bir alternatif iman gibi, geleneksel inançlara karşı bir direniş cephesi gibi tarikatler doğdu, gelişti, yayıldı. Resmî dine karşı ayaklanan yeni hareketler yaşandı. Gazi rûhu ile Sufi maneviyatı yanyana… Fütühat ile fütüvvet… Ahilerle Baciyan-ı Rûm’un çalışma erdemleri… Medreselerle tekkeler arasında gerilim… Anadolu, o çağda çatışmalardan taze bir senteze yöneliyordu.

Anadolu “Aydınlanma”sında, “Bilimle gidilmeyen yolun sonu karanlıktır… Gönül ekersen gönül biçersin…Düşmanının bile insan olduğunu unutma… İncinsen de incitme…Alnı açık ve cesur dolaşmak için, herşeyden önce adaletli ol…” gibi öğütler veren Hacı Bektaş Veli de vardı, “Ne düşünürsen savaşa dair, ben ondan uzağım, çok çok uzaklardayım / Ne düşünürsen aşka dair, ben işte oyum, yalnızca oyum, tümden oyum ben…Tüm camilerde, tapınaklarda, kiliselerde tek bir kutsal yer görürüm ben… Kadın bir yaratık değil, bir yaratıcıdır…Aşkın kendi dini var…Silâhlarla cahillik bir araya gelince dünyayı zulümle yakıp yıkan firavunlar ortaya çıkar…” diyen Mevlâna Celâleddin Rumi de… Ve nefis bir halk hümanizması ile “Yaratılmışı severiz / Yaratandan ötürü…Bir kez gönül yıktın ise / Bu kıldığın namaz değil… Hakkı gerçek sevenlere / Cümle âlem kardeş gelir” sözleriyle gönüllere taht kurup nesillere sevgi yayan Yunus Emre de egemendi.

O manevi iklimde güleryüzlü bir mizah ve hiciv de serpilip gelişti. 13üncü Yüzyıl, çağlara gülücükler ve kahkahalar armağan eden Nasreddin Hoca’nın da mucizesini de yaşadı.

Türklüğün 1500 yılı aşkın kültür tarihinde, 13üncü Yüzyıl mucizesine benzer yaratıcı, yöneltici, yüceltici bir dönem az bulunur.

Ve o yüzyıl kapanırken, Osmanlıların kurduğu yeni Türk Devleti, güçlü bir kadere yöneltiyordu. Her büyük devlet, her İmparatorluk, hem savaşçı, hem de yaratıcı bir serüven yaşar. Osmanlı da öyle oldu. Yeni devletin ilk yirmi yılında Yunus’un ülküleri ve ilâhileri Anadolu’da yankılanıyordu herhalde. Sonraki yüzyıllarda, 21inci Yüzyılın başlarında da, hem Türkiye, hem başka birçok ülkeler, bu halk ozanının sesini yalnızca tertemiz Türkçesiyle değil, birçok dillerdeki - - Almanca, Fransızca, İngilizce, Rusça, İtalyanca v.b. - - çevirilerle dinledi.

UNESCO - - Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Kurumu - - 1991’i, doğumunun 750inci yıldönümü dolayısıyla, “Uluslararası Yunus Emre Yılı” ilân etmişti. Düzinelerle ülkede, bu arada Almanya’nın birçok kentlerinde, konferanslar, sergiler, seminerler, şiir programları sunuldu, yayınlar yapıldı.

Yunus Emre, Anadolu’nun öz sesidir, gür sesidir. Türkiye’nin kırsal kesimi, ozanını öyle bağrına basmıştır ki 13 değişik köy ve kasaba, Yunus’un gömüldüğü yer olduğunu öne sürmektedir. 1957’de Eskişehir’in Sarıköyünde Yunus Emre anıtı açılacağı vakit civardan 30 bin kişi kopup gelmişti törene, arabalarla, kamyonlarla, kağnılarla, otobüslerle, yaya. Resmî görevlilerin konuşmalarını yarım bıraktırdı bu halk. 30 bin kişi, hep bir ağızdan, Yunus’un ünlü bir ilâhisini söyledi orada:

 

Yunus Emre’nin köklü inancı “hümanizma” idi: Bu, kadın erkek herkesi Tanrıyla, doğayla, toplumla ilişkilerinde yücelten bir ülküdür. Türk şiirinin ilk hümanisti, sayısı üç yüzü aşkın şiirlerde, insan yaşamının yüksek değerini savunmuştur: Ona göre, Tanrı varlığı, bir gözgü, yani aynadır; bakan, o aynada kendi yüzünü görür. İmanı dar bir açıdan yorumlayanlara, Tanrı’yı insan gönlü içinde aramak gerektiğini, çünkü Tanrı ile insan arasında bir ayrım olmadığını söylemiştir.

Yunus, ecelin sevenlere el sürmeyeceğini söylemiştir. Ve aşk, manevi mükemmelliğin özüdür: “Aşk gelicek cümle eksikler biter.”

Yaşamı konusunda pek az bilgimiz var. Anadolu’nun dört bucağına giderek halkı şiirleriyle, ilâhileriyle büyülediğini biliyoruz. Gerçi bazı mısralarında, okumamış, ümmî olduğunu söylüyor ama, İslam felsefesini ve tasavvufun manevi kültürünü mükemmel bildiği, Farsça ve Arapça terimleri doğru ve güzel kullandığı görülüyor.. En sevilen şiirleri, duru ve kolay anlaşılan Türkçesinin güçlü örnekleri arasındadır. Çoğu bugün, yazıldıklarından yüzyıllarca sonra bile, dipdiri…

Yunus’un hoşgörülü mistik düşüncesinde, Tanrıyla insanın özdeşliği ve dinlerin birliği, dayanışması, kaynaşması gibi kavramlar ağır basar:

 

Yunus’un manevi ikliminde, hiçbir din, başka dinlerle çatışmaz, aykırılık yoktur; gerçek aşk, bütün inançlar birleşince doğar.

Uluslar ve dinler arasında uçurum ve uyuşmazlık tanımayan mistik sevgi, uzlaşmanın ve barışıklığın üzerinde durur. Yunus, kendisine karşı gelenlere bile, iyi dilekler sunmuştur:

 

Türkçenin en özlü erdem sözlerinden biri Yunus’undur:

 

750 yıl önce doğan büyük ozanımız, denebilir ki, İslâm edebiyatı tarihindeki en önemli halk ozanıdır. Yunus, barışa ve uluslar arasında âhenge kendini adamış bir mistik düşüncenin gür sesiydi, bugün de öyle… Sanatla yüksek ahlâktan benzeri az bulunur bir bileşim yaratmış, insan ruhunun asil duygularını baştacı etmişti. Ona göre, insan neyi severse gerçek imanı odur. Yunus, tüm insanlığa kucak açmıştı: “Dünya benim rızkımdır / Halkı benim halkımdır.” Yaşadığı çağda, birçokları yeryüzünde insan varlığının değersiz olduğu görüşünü öne sürüyordu, ama bizim insancıl şairimiz dünyayı eşsiz güzelliklerininin hepsiyle bağrına basıyordu:

 

Coşkulu şiirlerinin birinde “Severim ben seni candan içeri” diyen Yunus Emre, bütün insanlara gösterdiği iyi niyetle, dinler ve uluslar arasında barış ve dayanışma uğrundaki çağrılarıyla da her zaman anılacaktır:

 

Yunus Emre, İslâmiyetin öz değerlerine, dürüst yaşayışa ve güzel ahlâka dönüşün ozanıdır. Yürek temiz değilse hacca gitmek neye yarar:

 

Tanrıya giden bir yol, insanın kendi yüreğidir Yunus’a göre:

 

Gerçek müminin imama, hocaya, aracıya ihtiyacı yoktur:

 

Kupkuru şeriatın, gerçeklere uymadıkça, beyhude olduğunu da dobra dobra belirtmiştir Yunus Emre…



Mistik rûhun en büyük özlemi, aşk duyduğu sevgiliyedir. Bu sevgili Tanrı da olabilir, insan da. Yunus Emre, o özlemi Türkçenin en güçlü şiirlerinden birinde dile getirmiştir.

 

Ve kavuşmak, en yüce mutluluktur. O mutluluğa herşey feda olsun, can feda olsun:

 

Ama, Sufi’nin en güçlü çağrısı sevgiye, âhenge, anlayışa, dayanışmaya ve barışadır. Yedi yüzyıldan uzun bir süre önce, Anadolu’nun gür ve lirik sesi Yunus Emre, insanlığı aşka çağırıyordu:

 

Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi Doç. Dr. Mehmet Bayraktar’dan “AŞK”, “Yunus’un Aşkı”yla ilerleyelim:

YUNUS’UN AŞK FELSEFESİ

AŞK; Tanıma Sığmayan Sözcük:

Aşk veya Yunus’un tercih ettiği şekliyle ışk,tanımlanamayan bir sözcük olarak karşımıza çıkmaktadır. Yunus’un bütün felsefesini özetleyen bu anahtar sözcüğün tek bir cümleyle veya cümleciklerle tanımı imkansızdır. Zira, Yunus’a göre, aşk her şeydir: Tanrı aşktır; yaratılış aşktır; doğa veya doğa olayları aşktır; insan aşktır; insanın bütün duyguları aşktır; din ve iman aşktır; küfür ve isyan aşktır; yaşam ve ölüm aşktır; cennet ve cehennem aşktır; yokluk ve varlık aşktır. Kısacası her şeyin özü aşktır ve her şey aşkın eseridir. Bunu Yunus’tan dinleyelim:

Bu yir ü gök ü arş ü ferş ışk dadı ile kayımdur

Bünyadı ışkdur âşıka her bir arada eli var.

Burada Yunus bize, yerin, göklerin ve gök cisimlerinin aşktan yapıldığını ve aşk ile varlıklarını devam ettirebildiklerini belirtmektedir.

Dürlü dürlü cefânın adını ışk virmişler

Bu cefâya katlanan dosta halvet irmişler

Işk durur dürlü belâ döndürür hâlden hâle

Dört elinden piyâle key melamet olmuşlar.

İşidün ey yârenler kıymetli nesnedür ışk

Değmelere bitimez hürmetlü nesnedür ışk

Hem cefâdur hem sefâ Hamza’yı atdı Kaf’a

Işk iledür Mustafâ devletlü nesnedür ışk.

Burada da Yunus, insanın ıstırap ve cefâsının neşe ve sevincinin, dolayısıyla bütün yaşamının aşk olduğunu söylemektedir.

Denizleri kaynadur mevce gelür oynadur

Kayaları söyledür kuvvetlü neşredür ışk

Derken de. Yunus doğa olaylarının aşkın eseri olduğunu vurgulamaktadır.

İlim hod göz hicâbıdür, dünya ahiret hisâbıdır

Kitab hod ışk katibidur, bu okunan varak nedür

Burada ise Yunus, hakiki kitap ve dinin aşk olduğunu belirtir.

Buraya kadar, her şeyin aşk ve onun eseri olduğunu Yunus’un kendi diliyle söyledik.

Şimdi de, yine Yunus’un dilinden aşkın tanımsız ve tarife sığmaz olduğunu dinleyelim:

Işka tanışık sığmaz, değme can göğe ağmaz

Pervâneleyin oda yanmayan âşık mudur.

Okuyuban yazmadın, yanıluban azmadın

Yunus bu ışk sözüni kim bildi bilesidür.

Hatta Yunus, aşkın, örnek getirerek benzetme yoluyla bile anlatılamaz olduğuna kânidir:

Işk, hiçbir nesneye mesel bağlasam olmaz

Dünyede âhiretde ne dutısar ışk yirin

O halde Yunus’a göre aşk tanımlanan değil, tanımlayandır, anlam değil, anlamlandırandır. Aşk, asıl ve öz olması nedeniyle varlık ve duygu planında varolan her şeye, “şey” olma anlamını kazandırmaktadır. İşte kendisi anlamlanan değil, anlamlandıran olması nedeniyle, Yunus’a göre gerçekte aşkı tarife ve tanıma sığdırmak olanaksızdır.

Buna rağmen, anlam bakımından tanıma sığmayacak kadar geniş kapsamlı olan bu aşk sözcüğü, ancak gerek varlıksal (ontolojik) gerekse duygusal ve varoluşsal (egzistansiyel) olarak, varolan her şeyle açıklanabilir gözükmektedir. Çünkü, her şey olmakla aşk, Yunus’a göre varlıksal (ontolojik) planda prensip ve öz oluyor; yani aşk, başka bir deyişle varlığın niteliği (mahiyeti) dir. Yunus’un aşkı öz olarak görmesi, insanlık düşünce tarihi bakımından son derece önemli bir noktadır.

Şöyle ki:

Özellikle Eflâtun (Platon) ve Aristo, varoluşu açıklamak için, aşkı buna sebep olarak düşünmüşlerdir. Konuyu basit bir dille anlatırsak, öncesiz olan yetkin Tanrı ile yine öncesiz olan fakat yetkin olmayan ilk madde (Heyûla) göz göze gelince ilk madde Tanrı’nın yetkinliği karşısında onun yetkinliğiyle yetkinleşebilmek gayesiyle ona aşık olur, duygulanır. Bu duyguyla ilk madde harekete geçer ve Tanrı, ona yetkinleşsin diye formlar (suretler) verir: böylece de varoluş başlar. Fakat burada aşk, varoluşu sağlayan bir araçtır, ne Tanrı’nın ne de maddenin özüdür.

Diğer taraftan, Eflâtun, Aristo ve onların çizgisinde olan Fârabi ve İbn Sina gibi Müslüman filozoflarla, Kierkegaard’a gelene kadarki bütün Batı filozofları, özsel (essentiel) bir felsefe yapmışlardır. Yani onlara göre bir şey, bir öz (cevher veya zât) ve bir de varlık (existence veya vucûd) tan oluşur; fakat, her zaman öz, varlıktan öncedir. Fakat öz nedir, sorusunu onlar bir varlık türünü toptan temsil eden zihindeki bir genel kavram diye açıklamakla yetinmişlerdir. Buna göre, varlığın özü varlığın içinde değil, dışarıdadır; yani zihindedir. Başka bir deyişle özler Tanrı katında ve onun zihnindedir: Eflâtun, Plotin, Philon d’Alexandre, Farabî, İbn Sina ve birçok Hıristiyan ve Müslüman mutasavvıfın düşündüğü gibi, dolayısıyla öz, onlara göre aslında “boş” bir kavramdan öteye geçmemektedir.

Doç.Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara/Sayfa 21-22-23

Aldatmasın seni dünya sefası

Giyesin kefeni koyasın libası

Vücudun şehrinde ruhun hüması

Geçer bu eyyamlar ellere girmez

         Türlü donlar ile kendin bezersin

         Kitaplar okuyup sözler yazarsın

         Bildim dersin, niçin gafil gezersin?

         Geçer bu eyyamlar ellere girmez

  Yunus eydür, gelin imdi kardaşlar

  Dökelim gözümüzden kanlı yaşlar

  Nasihatim budur size dervişler

  Geçer bu eyyamlar ellere girmez

Kierkegaard’la başlayan varoluşçu felsefe (egzistansiyelizm), tam zıt bir görüşü savunmuşlar; yani varlık öncedir, öz sonradır. Yani öz yaşam süreci içersinde kazanılır. Bu anafikirden sonra varoluşçu filozoflar özün ne olduğu konusunda ikiye ayrılırlar: Kierkegaard ile K. Jaspers ve G. Marcel gibi dindar kanat, özün Tanrı karşısında duyulan gizemli mutlak imân olduğunu savunurken, J.P.Sartre ve A. Camus gibi ateist kanat, özü, “Kötü Son” olarak adlandırdıkları ölüm veya hiçlik olarak görürler.

Özün ne olduğu konusunda, basitleştirilerek verilen bu çok kısa bilgi Yunus’un, aşkı öz olarak görmesinin ne kadar özgün bir düşünce olduğunu göstermeye yeter sanırız. Daha da önemlisi Yunus’taki varlığın özü olarak kabul ettiği bu aşk, kavramsal bir düşünce olmayışıdır. Bu varoluşsal bir aşktır, yani özellikle insan varlığı bunu sevgi, mutluluk, özgürlük, imân gibi olumlu; ıstırap, tasa, cefâ, kaygı, küfür gibi olumsuz bütün duygular şeklinde yaşamaktadır.

Dolayısıyla Yunus’ta aşk, hem yaşanan duygusal, yani varoluşsal (egzistansiyel) gerçekliği hem de varlıksal, yani ontolojik gerçekliği olan bir kavramdır. İşte bu nedenle Yunus Emre, aşk sözcüğü yerine ışk sözcüğünü tercih etmiştir. Çünkü ışk, anlamca aşk sözcüğünden daha geniş kapsamlıdır ve aralarında nitelik farkı vardır. Aşk, daha çok duygusal ve profan bir sevgiyi ve muhabbeti ifâde ettiği halde, ışk ulvî ve manevi sevgiyi ifade eder. Gerçi aşk-ışk ayırımını ilk yapan Yunus Emre değildir; bu ayırım ondan çok daha önce bazı Müslüman düşünürler tarafından yapılmıştı, örneğin İbn Sina gibi. Fakat yukarıda da açıklamaya çalıştığımız gibi, ışk anlamındaki aşkı ilk olarak her şeyin özü ve prensibi olarak gören Yunus’tur.

Yunus’un tanıma sığmayan bu aşk kavramının, öz olarak iki olgusal yönü vardır. Birincisi, aşkın varlığı varlık yapan yönüdür. Bu, aşk olmasaydı, varlıkta özellikle de insan varlığında, yaşam olmazdı demektir. İkincisi, aşkın varlığı yaşamsal yapan yönüdür. Bu, aşk olmasaydı, varlıkta özellikle de insan varlığında, yaşam olmazdı demekdir.

Yani başka bir deyişle, aşk, hem genel anlamda varlık ve varoluşsal-yokoluş (kevn-fesâd), doğa olayları, ölüm gibi varlıksal olayların kendisidir, hem de varlıkların yaşamını oluşturan sevgi-kin, iyilik- kötülük, acıma-acımama, imân-küfür gibi maddî ve manevî olguların (fenomenlerin) kendisidir.

Dolayısıyla Yunus’ta birbirine bağlı iki çeşit aşktan söz edilebilir: Birincisi varlıksal aşk, yani ontolojik aşk; ikincisi varoluşsal ve yaşanan aşk, yani egzistansiyel aşk. Şimdi, eğer aşkın bu iki olgusal çeşidini veya yönünü açıklayabilirsek, Yunus’un aşk kavramını az çok tanımlayabiliriz.

VARLIKSAL AŞK

Yunus’a göre, aşkın varlığı varlık yapan öz olduğunu belirttikten sonra, niçin ve nasıl aşk varlığın özü olmaktadır sorusuna yanıt arayalım.

1. Aşk, Tanrı ve Varoluş

Yunus Emre’nin, Çalab ve Allah isimleriyle de andığı Tanrı’sı hem seven (âşık), hem sevilen (ma’şûk), hem de sevgi (ışk) nin kendisidir. Aynı zamanda, Yunus’un bu Tanrı’sı yaratıcıdır da; kendisi tek olduğu halde, görünen çokluğu ışk, âşık ve ma’şûk olmasından yaratmıştır.

Yunus kendi söylüyor:

Asılda âşık u ma’şûka birdür

Bu birden gerçi kim yüz bin görindi.

Padişahlılık senündür heybetün var

Yaratdun yir ü göği kudretün var.

Işk olan Tanrı, âşık ve ma’şûk olmasıyla, bu “yüz bin” görünen varlığı yaratmıştır. Görünen, Tanrı’nın aşkından başka bir şey değildir. Herhalde Tanrı’nın aşkı yansımaktadır. Varlıkların ve insanın “benlik”ini oluşturan şey, Tanrı’nın aşkından başka bir şey değildir. İşte Yunus’taki Tanrı’nın yaratıcı aşkına biz varlıksal aşk diyoruz. Çünkü varlıklar özünü bu aşktan almaktadır; daha doğru bir ifadeyle, varlıkların özü, Tanrı’nın yaratıcı aşkının tâ kendisidir.

Yunus’ta, birbirine zıt olmayan, aksine tamamlayıcı olan, iki yönlü bir yaratma veya varoluş izâhı görüyoruz. Birincisi, varoluşun metafizik izâhı; ikincisi, fiziki izâhı.

a. Varoluşun Metafizikî Açıklaması

Yunus Emre, Mevlânâ ve diğer Vahdet-i Vücûd doktrinini benimseyen mutasavvıflar gibi, varoluşu Tanrı’nın aşkıyla açıklar. Tanrı, kendi aşkı nedeniyle, ilk önce bütün varlığın prototipi olan ve kendi nezdinde henüz bilgisel bir varlığa sahip olan Muhammed’in Nûru’nu yaratır ve ona dostluk besler, -bazıları bu Nûr’u, Akl-ı Evvel (İlk Akıl), Akl-ı Kul (Bütün Akıl) ve Nefs-i Evvel (İlk Nefis) olarak da adlandırırlar-, bu dostlukdan varoluş başlar. Tanrı’nın “Ol” emriyle, Muhammed’in Nûru, mertebe mertebe açılarak (tecellî) dış dünyayı oluşturmuştur.

Yunus’u dinleyelim:

Evvel yir gök yoğuken varıdı ışk bünyâdı

Işk kadimdür ezelî ışk getürdi ne varın.

Yunus bunu biraz daha açıklıyor:

Yaratdı Hak dünyeyi Peygamber dostlığına

Dünyaya gelen gider bâki kalası değil.

Yaradıldı yir ile gök Muhammed’ün dostlığına

Levlâk ana delildürür ansuz bu gök yir olmadı.

Yunus bu görüşünü, son mısrada da kendisinin belirttiği gibi, “Sen olmasaydın, sen olmasaydın, gökleri yaratmazdım” veya “Sen olmasaydın iki alemi yaratmazdım” anlamındaki Peygamber’e atfedilen kutsî hadislere dayandırmaktadır.

Yunus’un bu metafiziksel yaratılış izahı pek o kadar özgün değildir; çünkü daha önce birçok kimse özellikle mutasavvıflar benzer izahlarda bulunmuşlardı. Fakat aşağıda göreceğimiz Yunus’un konuyla ilgili fizikî izâhı oldukça ilginçtir.

b. Varoluşun Fizikî Açıklaması

Yunus, varoluşun bir de fizik, yani bilim açısından bir açıklamasının yapılmasına inanıyordu. Bu açıklama yaratılışın fiziken nasıl meydana geldiği sorusunu yanıtlamakla verilebilecekti.

Yunus’a göre, Yaratıcı Tanrı, aşkı sebebiyle, bilgisi, kudreti, hikmeti gereği, varoluşu dileyince önce bir öz (cevher) yani bir çekirdek yarattı. Her bir varlık türü, Tanrı’nın bilgisi dahilinde o özün açılımından türedi.

Bakınız Yunus ne diyor:

Halk bir gevher yaratdı kendünün kudretinden

Nazar kıldı gevhere eridi heybetinden

Yidi kat yir yaratdı ol gevherin tozından

Yidi kat yaratdı ol gevherin bağından

Yidi deniz yaratdı ol gevher tamlasından

Tağları muhkem kıldı ol deniz köpüğünden

Muhammed’i yaratdı mahlûka şefkatinden

Hem Alî’yi yaratdı mü’minlere fazlından

Gâyib işin kim bilür meger Kur’an ilminden

Yunus içdi esridi ol gevher denizinden.

Yunus Emre bunu bilimsel ve açık bir şekilde “Risâletü’l Nushiyye”de şöyle açıklıyor:

Padşâhın hikmeti gör neyledi

Od u su toprağı u yile söyledi

Bismillâh diyûp getürdi toprağı

Ol arada hâzır oldı ol dağı

Toprağıla suyu bünyâd eyledi

Ana Âdem dimağı ad eyledi

Yîl gelnüp ardunca debitdi anı

Andan oldı cism’i Âdem bil bunı

Od dahı geldi vû kızdurdı anı

Çünki kızdı cisme ulaşdı canı

Sûrete can girmeğe fermân olur

Pâdşâh emri ana dermân olur

Sûret dahı cânı mesrûr eyledi.

Önce Yunus’un bu iki şiirindeki anafikri açıklayalım. Sonra da düşünce tarihi bakımından bir değerlendirmesini yapalım.

Yunus, Yaratıcı Tanrı’nın önce bir öz veya çekirdek bir varlık yarattığını, onun, Tanrı’nın varoluş için öngördüğü plâna uygun şekilde, ilk önce sıcaklık, soğukluk, kuruluk ve nemlilik gibi dört temel niteliğe dönüştüğünü; sonra bunlardan her birinin diğerleriyle iki yönlü birleşmesiyle hava, ateş, su, toprak gibi dört temel ana madde (unsur) in oluştuğunu daha sonra bunlardan her birinin diğerleriyle birli veya çok yönlü birleşmesi, bu bileşiklerin çeşitli atmosferik etkenler altında kimyasal ve jeolojik evrimleşmesi sonucu, gök cisimlerinden yer cisimlerine kadar insan da son evre olmak üzere çeşitli varlık türlerinin ilk tiplerinin ortaya çıktığını söylüyor.

Yunus özellikle ikinci şiirinde, insan türünün, ilk tipi ve atsı olan Hz. Adem’in yaratılışından bahsederken, insan türünün varlıkların içerisinde en yetkin varlık olarak yaratıldığını kabul etmektedir. Bu fikirleriyle Yunus’u Frobischer, Koesian, Osborn, Haldane ve Teilhard de Chardin gibi bazı çağdaş kozmoloji bilginlerinin öncüsü saymak durumundayız. Çünkü Yunus Emre’ye göre, Tanrı’nın dilemesiyle yeryüzünün uygun bir yerinde toprağın su ile karışmasından meydana gelen çamur, havanın, rüzgarın ve güneşin etkisiyle mayalanma ve pişme şeklinde bir kimyasal evrim sonucu insan şeklini alıyor, sonra da Tanrı’nın ona kendi rûhundan üfleyerek ruh vermesiyle bir canlı insan türü oluşuyor. Yunus’un bu izahı, doğanın ve insanın oluşumu için Haldane’nin öne sürdüğü “Colladial Substance” (mayalanmış öz) teorilerine benzemektedir.

Yunus Emre’nin varoluşu veya yaratılışı bu şekilde izah etmesi, insanlık düşünce tarihinde yakın zamana kadar benzeri bulunmayan bir olay olarak nitelendirilebilir. Onun bu düşüncesi ne kelâmcıların, ne de filozofların düşüncesine benzer. Kelâmcılar, âlemin Allah tarafından yaratıldığını söylerler; fakat genellikle bunun nasıl olduğu hususunda metafizik açıklamalar yapmanın ötesinde bir şey söylemezler. Diğer yandan filozoflar, tâ eski çağlardan beri âlemin oluşumu hakkında fikir yürütmüşlerdir. Thales gibi kimisi âlemin ana maddesinin su, Herakleitos gibi kimisi ateş olduğunu ileri sürmüşlerdir. Diğer filozofların da daha başka farklı görüşleri vardır. Fakat hiçbirisi Yunus’un görüşüne benzememektedir.

İslâm dünyasında bu konuda, Nazzâm (öl. 845) ve Câhız (öl. 861)’dan Birûnî, İbn Arabî ve Mevlânâ’ya kadar çeşitli düşünürler bazıları bugünkü evrim teorilerine benzer, bazıları biraz daha farklı fikirler ileri sürmüştür. Yunus Emre’nin görüşü onlardan en çok Endülüslü meşhur bilim adamı ve tabip İbn Tufeyl (1100-1183)’ün görüşüne benzemektedir.

Fakat biz, Yunus’un bu Endülüslü bilimciden etkilendiğini sanmıyoruz. Zira, Yunus’un onu tanıdığına dair hiçbir bilgi yoktur. Genellikle etkilendiği kimseleri isimleriyle belirten Yunus’un, eğer ondan etkilenmiş olsaydı, onun da ismini anması gerekirdi.

Halbuki, Yunus’un bu konuda kimseden etkilenmediğini kendisinin şu sözlerinden açıkça anlamaktayız:

Gâyib işin kim bilür meger Kur’an ilminden

Yunus içdi esridi ol gevher denizinden

Yunus’un yaratılıştan bahsettiği şiirinin bu son beyitinde, yaratılışın kapalı bir sorun olduğunu, herkesin kolay kolay bunu bilemeyeceğini söyledikten sonra, kendisinin Kur’an’dan hareketle böyle bir görüşe vardığını belirtiyor. Kur’an, bir bilim kitabı olmamakla birlikte Yunus’un da işaret ettiği gibi insana, yaratılış da dahil çeşitli konularda çeşitli bilgiler ve ipuçları vermektedir. Sorun, bunları doğru bir şekilde değerlendirip değerlendirememe sorunudur. Yunus, kendince bir değerlendirme yapıyor ki, biraz önce de belirttiğimiz gibi bu bazı çağdaş bilimcilerin de savunacağı bir görüştür.

Sonuçta, metafizikî ve fizikî izahlar ne olursa olsun Yunus’a göre varoluş, ilâhi aşkın, dalga dalga yayılması ve açılıp serpilmesinden başka bir şey değildir.

O halde, âlemdeki her şey, madde ve cisim olarak Tanrı’nın aşkının bir uzantısıysa ve Tanrı her şeye sevgisi ve muhabbetiyle ulaşmışsa, insanın da ona ulaşabileceği gerçek ve düz bir yol vardır: bu da Yunus’a göre aşk yoludur. Şimdi de Yunus ile bu yolda yürümeye çalışalım.

Doç. Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara-Sayfa:25 ve >

2. Aşk, İnsan ve Dünya:

Yaratılış, Tanrı’nın aşkının eseri olmasına rağmen, Yunus’a göre dünya veya daha geniş anlamda bütün yaratılmış şeyler (âlem) bizi doğrudan Tanrı’ya ve onun aşkına götürmektedir. Çünkü, insan da dahil her şey, her varlık Tanrı’yla insan gönlü arasında bir perde gibidir. Yunus şöyle diyor:

Varlıkdur hicâb kapı kim yıka bu hicâbı

Dost yüzinden hicâbı götürmeye er gerek

Hicâb oldun sen sana ne bakarsın dört yana

Kaykımaz öne sona şuna kim dîdar gerek

Gel imdi hicâbın yık hırs evinden taşra çık

Hak bağışlaya tevfik kasdıla hüner gerek

O halde Yunus’a göre, varlıklar Tanrı’nın “Yüzü”nü insandan gizleyen perdelerdi. Mevlânâ, İbn Arabî, Gazâlî, İbn Abbâd ve Ataullah gibi birçok mutasavvıf gibi, Yunus’a göre de dünyayı anlamlı kılan şey, onun perde oluşudur. Daha doğrusu insanın dünyayı, Allah’ı arkasında gizleyen bir perde olarak görebilmesidir.

Eğer Allah perdesiz ve apaçık olsaydı, Yunus’un gözünde her şey manasız olurdu; ne sır, ne aşk, ne de iman ve küfür olurdu. İşte bu açıdan her şeyi anlamlı kılan dünyadır. Bunun için Yunus:

Ben ayumı yerde gördüm ne isterim gökyüzünde

Benüm yüzüm yerde gerek bana rahmet yerden yağar

Fakat diğer taraftan insan, bu dünya perdesini aralayıp, arkasındaki gerçeği görünce artık dünya anlamını yitirerek, anlamsızlaşır. Onun ötesinde manalar aranır:

Bize didar gerek dünyâ gerekmez

Bize ma’nî gerek da’vâ gerekmez

Aşık bu dünyeyi n’ider akibet birgün terk ider

Işk eteğini dutmuş gider her kim gelürse salâdur

Yunus’a göre insan kurtuluşuna ve gerçek hürriyetine, dünya perdesini yıkmakla kavuşabilir. Ne var ki, bu perdeyi yıkmak pek kolay değildir. Bu Yunus’un deyişiyle hakiki bir dervişliği gerektirir.

Yunus için gerçek dervişlik, halk yolunda dervişliktir; çoğunun anladığı gibi Hak yolunda değildir. Çünkü, halka hizmet Yunus anlayışına göre Hak’ka hizmettir. Bu nedenle Yunus’ta dervişlik, yaşanan bir hâldir; yoksa kavramsal bir düşünce değildir. İşte bunun için Yunus’un dervişliği zor bir dervişliktir. Çünkü dervişlik dünyanın geçici güzelliklerine ve çekici zevklerine aldanmamak demektir. Yunus anlayışına uygun dervişlik, insanın kişisel benliğini yok eden; daha doğrusu onu “toplumsal” benliğe dönüştüren oradan da “İlâhi” benliğe yükselten bir dervişliktir.

Dervişlik didükleri bir âcayib durakdur

Derviş olan kişiye evvel dirlik gerekdür

Çün evde dirlik ola Hakk’ıla birlik ola

Varlığı elden koyup ere kulluk gerekdür

Kulluk eyle erene bakup Hakk’ı görene

Senden haber sorana key miskinlik gerekdür

Başka bir yerde:

Dervişlik didekleri hırkayla tâc değül

Gönlin derviş eyleyen hırkaya muhtâc değül

Hırkanın ne suçu var sen yoluna varmazsan

Vargıl yolunca yüri er yolı kalmaç değül

diyen Yunus şöyle bitiriyor:

Ben dervişim diyen kişi işbu yola âr gerekmez

Derviş olan kişilerün gönli gindür tar gerekmez

Derviş gönülsüz gerekdür söğene dilsiz gerekdür

Döğene elsüz gerekdür halka berâber gerekmez

Halka benzetmeye işin süre gönlinden teşvişin

Yüzbini birdür dervişün arada ağyâr gerekmez

Eğer derviş isen cümle âlem sana biliş

Fodullığı hulka değiş arada ağyâr gerekmez

Derviş olan kişiylerün miskinlikdür sermâyesi

Miskinlikden özge bize mal ü mülk ü şar gerekmez

Er elüni aldunısa ere gönül virdünise

İkrâr ile geldün ise pes ere inkâr gerekmez

Yunus sen gördüğün eri arturma gördüğün biri

Şudur budur diyübeni derviş târumar gerekmez

Görüldüğü gibi Yunus için dervişlik, ne hırka, ne tâç, ne tespih, ne de uzlet içinde yapılan âyin ve zikirdir. Gerçek dervişliğin ne havada uçmakla ne yürüyerek denizden geçmekle bir ilgisi yoktur.

O halde gerçek dervişlik, halkın hizmetinde tam bir güzel ahlâklılıktır. Bu da Yunus’a göregerçek ibadetlerin başıdır:

İbâdetler başıdur terk-i dünya

Eğer mü’minsen ana inanasın

Gerçek dervişlikle perdeyi aralayabilen kimse için, Hak dünyadadır; dünya ve dünyadaki her şey, Allah’ın aşkını söyleyen bülbüller olur. Sanki Tanrı’yı gözle görmüş gibi olur:

Ol bî-nişandur cihandan ne diyelüm dilümüz andan

Ol âlim-i deyyân zât her zât içinde zât olur

…………..

…………..

Ol işlere eli iren Hak ışkına gönül viren

Dostunı göze göz gören cümle varlıktan mât olur

Yâr yüreğüm yar gör ki neler var

Bu halk içinde bize güler var

Hak cihana toludur kimseler Hakk’ı bilmez

Anı sen senden işte o senden ayru olmaz

İy dün ü gün Hakk’ı isteyen bilmezmisin Hak kandadır

Her kandasam anda hâzır kanda bakarsam andadır

İstemegil Hakk’ı ırak gönüldedür Hakk’a durak

Sen senligün elden bırak tenden içerü cundadur

O halde insana dünyayı hem anlamlı, hem anlamsız kılan aşktır. Aşk ile insanın dünyayı anlamsız bulması, insanın kendisini aşması demektir. İnsan ne kadar bu manada dünyadan uzaklaşırsa uzaklaştığı ölçüde değer kazanır ve yetkinleşir. İnsan ne ölçüde dünyadan ve dünyalık benliğinden kaçarsa o ölçüde asıl benliğini bulur:

Gel imdi hicâbın aç senden ayrıl sana kaç

Senden bulasın mi’râc sana gelir cümle yol

……………

……………

Yunus bak niredesin ne yerde ne göktesin

Bekle edep perdesin gel imdi gel tapu kıl

Diğer taraftan Yunus’a göre eğer insan önce dünyayı kendisi için anlamlandıramıyor ve sonra anlamsızlaştıramıyorsa, insan dünya için anlamlanıyor. Bu, dünyanın insan için değil, insanın dünya için var olduğu demektir ki, Yunus bu görüşte değildir. İnsanın kendisini dünya için anlamlandırması, Yunus’un gözünde mutlak bir olumsuzluktur. İnsan ne kadar dünyaya bağlanır kalırsa o ölçüde dünyalaşır, gerçek benliğine yabancılaşır. İşte asıl menfi manadaki miskinlik budur ki bu, aşkın değil nefsin eseridir:

Miskin âdem oğlanı nefse zebûn olmuşdur

Hayvan canavar gibi otlamağa kalmışdur

Hergiz ölümin sanmaz ölesi günin anmaz

Bu dünyadan usanmaz gaflet ögin almışdur

Dünya sevgisiyle kendi benliğine yabancılaşan insan, dünyayı bir gelin gibi görür ve onun alına, puluna bakıp doyamaz:

Bu dünya bir gelindür yeşil kızıl donanmış

Kişi yeni geline bakubanı toyamaz

Bu dünyânın meseli bir ulu şara benzer

Velî bizim ömrümüz bir tiz bazara benzer

………….

………….

Bu şarun evvel dadı şehd û şekerden şirin

Âhır acısını gör şol zehr-i mâra benzer

………….

………….

Bu şarın hayalleri dürlü dürlü halleri

Aldamış gafilleri câzû ayâra benzer

Bu şarda hayallerün haddi vü şümarı yok

Bu hayâle aldanan otlar davara benzer

Bu şarın sultânı var cümleye ihsanı var

Sultânla bilişen yoğıken vara benzer

Yunus Emre, dünyayla dünyalaşanların sonunun pişmanlık ve kötümserlik olduğunu vurguluyor:

Bu dünya kahır evidür hem bâki değül fânidür

Aldanuban kalma buna tiz tevbeye gelmek gerek

Dünyaya inanırsan rızka benümdür dirsin

Niçün yalan söylersin çün didüğün olmaz

Bu dünyaya gönül viren son-ucı pişmân olısar

Dünya benüm didükleri hep ana düşman olısar

Dünyanın muhabbeti ağulu aşa benzer

Âhirin sanan kişi ağulu aştan geçer

O halde sonuç olarak diyebiliriz ki, Yunus Emre’ye göre dünya bizatihi kötü ve yerilecek bir şey olması şöyle dursun tam aksine, çok değerli bir nesnedir; çünkü Tanrı aşkının tecelli ettiği, büyük bir aşk kitabıdır. Bu aşk kitabını okuyabilen, kendini onda bulur. Okuyamayıp da, gözü onun süsüne ve nakışlarına takılan onda oyalanır kalır. Sözü tekrar Yunus’a bırakalım, o söylesin:

Koyup nakş ü nigârı nakşa yol verme zinhâr

Nakş ile yola giren âkıbet dünya sever

Dünyayı bırak elden dünya geçmez bu yoldan

İki ışk bir gönülden asla geçmez bu kadar

Ye sevgil dünya dutgıl ye sevgil yol iletgıl

İki da’vî bir ma’nî bu yolda sığmaz derler

Geç mahlûk tâatından göz ırma dost katından

Aldanma fânî nakşa fânî nakşı niderler

Doç. Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara-Sayfa:30 ve >

VAROLUŞSAL AŞK

Yunus’un eserlerinde en çok üzerinde durduğu aşk, varoluşsal aşktır. Varoluşsal aşk, daha önce de belirtildiği gibi, insanın özünde gizli bulunan aşkı gerek duygu ve düşüncesine gerekse davranış ve hareketlerine yansıtmaktadır. Bu, Yunus’a göre, insanın bilgi ve bilinç seviyesine bağlı olarak ya komedik biçimde ya da trajik biçimde yansır. Bu yansıma biçimlerine göre de varoluşsal aşk doğası itibariyle ya komedik ya da trajik olabilir.

1. KOMEDİK AŞK

Yunus Emre’ye göre, insanı güldürüp eğlendiren dünyalık aşka biz, “komedik aşk” adını veriyoruz. Bu, insanın tutku ve ihtiraslarının tatmininden doğan sevinç ve neşedir. Mal-mülk, mevki-makam, şan-şöhretin insana verdiği hazdır. Kısaca komedik aşk, sahip olma duygusu ve bu duygunun tutsaklığıdır.

Komedik aşk, Yunus’a göre gelip geçicidir. Sevilen şey yok olunca bu aşk da yoktur; o zaman sevginin yerini hüzün alır, dolayısıyla komedik aşk, üzüntü, ıstırap, korku ve tasa gibi sevginin zıddı olan şeyleri de beraberinde bulunduran, onlarla iç içe olan bir aşktır.

Komedik aşk, o halde yaşamı kendi akışı içinde olumlu ve olumsuz yönleriyle olduğu şekilde onaylamalıdır; fakat bu onaylamada insan kendi benliğini görünüşte ve sözde güzel şeylerle özdeşleştirme, sözde çirkin ve kötü şeylerden de uzaklaştırma vardır.

Halbuki Yunus’un aşk sözüyle kastettiği aşk, esasen böyle bir aşk olmadığından komedik aşk için, görünüşte olumlu olan duygu ve olaylar aslında olumsuz, görünüşte olumsuz şeyler ise, aslında olumludur. İşte bunun için, Yunus’a göre, komedik aşk sözde ve dilde bir aşktır; insanı aldatan aldatıcı bir aşktır; insanı dünyalık şeylerden kurtarmak yerine, onlara hapseden bir aşktır. Komedik aşk, o halde Yunus’a göre olumsuz bir aşktır ki, insanın hakiki aşkı tanımasına engel teşkil etmektedir:

Diliyle ışk diyenler, bilmezler ışk neydüğini

Işktan haber eyitmesün, kim dünya izzetin seve

Kimi avrat oğlan sever kimi mülk hânuman sever

Kimi sermâye dükkân sever bu dünya halden hâledür

Bu dünyaya gönül viren son-ucı pişmân olısar

Dünyâ benüm didükleri hep ana düşman olusar

Yunus’un bu dizeleri bize komedik aşkın sahnesinin dünya olduğunu belirtmektedir. Bu aşkın oyuncuları, Yunus’a göre sadece kara cahiller değildir; gerçek ilim nedir bilmeyen âlimler; gerçek saltanat nedir bilmeyen sultanlar; gerçek dervişlik bilmeyen dervişlerdir. Sözde ilim, sözde saltanat, sözde dindarlık ve sözde dervişlik de Yunus’a göre komedik aşkın perdeleridir.

Bu perdeler, insana gerçek aşkı ve benliğini kendisine kapatan perdelerdir. Yunus bunların yırtılmasını istiyerek şöyle diyor:

Hicabdasın bugün seni göstermezler belki sana

Hicab didüğümi anla dünyelikdür gözden bırak

Komedik aşk, ham, kaba, çiğ insanların aşkıdır. Yunus’a göre, bu aşkın binbir türlüsü vardır ve onun oyuncağı olmayan hiçbir kimse yoktur:

Işksuz âdem dünyede bellü bilün ki yokdur

Herbirisi bir nesneye sevgüsü var âşıkdur

Çalabın dünyesinde yüzbin dürlü sevgi var

Kabul it kendüzüne göre kangısı lâyıkdur

Yunus bu süfli aşk ile kendisini âşık sanıp avunanlara acımaktadır. Yunus, insanları, bu tür kuruntulardan kurtarmak ve onları hakiki aşka davet için bir ömür çaba harcadığı gibi, davetinin kalıcı olması için de çabasını şiirlerine dökmüştür:

İy çok kitaplar okuyan sen mi dutarsın bana dak

Tâ bilesin sırrı ayan gel ışkdan okı bir sebak

Çağrısını yaparken, Yunus buna uyanların mal ve mülkünden, şan ve şöhretinden aslında bir şey kayıp etmemiş olacağını da vurgular.

Ger uluya irdünise süret nakşı nedür senün

Ma’nîye yol buldunısa işbu dünya nendür senin

Sen dünyenün terkin urgıl gelüp ışk odına girgil

İleriki menzile irgil girü kalmak nendür senün

Bu vücudun sermâyesi od u su vu toprak değül

Herbiri asmına gider gâfil olmak nendür senün

Büt-hâne vü şarab-hâne mescid oldı gerçek cana

Bir pulun vermez ziyana yalancılık nendür senün

Çünki ahrete kavisin ko bu yalancı da’visin

Mal ü hazine sevisi âşıksan nendür senün

Dün ü gün kaygular yirsin n’ideyim yohsulın dirsin

Ol cömerddür rızkun virür kaygu yimek nendür senün

Yigil yidiürgil biçâre eksilürse Tanrı vire

Birgün tenin yire gire girü kalan nendür senün

Yunus ol ışk badyasından sen igen esrük olmışsın

Bi-hod iken irdün Hakk’a ayuk olmak nendür senün

O halde Yunus’a göre komedik aşk, aslında mal-mülkten, şan-şöhretten değil, insanın kendisini onlara esir etmesi ve benliğini tamamen onlara bağlamasıdır. İnsan bu tutsaklığını aşabildiği ölçüde mal ve mülkü, şan ve şöhreti olmasına rağmen, komedik aşktan kurtularak gerçek aşka ulaşabilir.

2. TRAJİK AŞK

Trajik aşk, Yunus’un yoluna çağırdığı gerçek aşktır. Bu, komedik aşkın tam tersine, dünyayı ve insanı dünyalık şeylere bağlayan duygu ve düşüncelerin bütününü olumsuz kılmadır. Yani gülme yerine ağlamayı, sefa yerine cefâyı, varlık yerine yokluğu, ölmeden önce ölmeyi, tokluk yerine açlığı, zenginlik yerine fakirliği tercih etme gibi normalde istenmesi gereken şeyleri terk ederek istenmeyen şeyleri arzulamaktır.

Bu demektir ki, Yunus için, insanı gerçek aşka sevk eden şey, yaşamın trajik yönleridir. Nitekim Yunus böyle söylüyor:

Yandı yüreğim dutuşdı bağrum cigerüm kebabdurur

Aşıkların şerbetleri bu derdüme sebebdurur

Dürlü dürlü cefanun adını ışk virmişler

Bu cefaya katlanan dosta halvet irmişler

Işıkdurur dürlü belâ döndürür hâlden hâle

Dost elinden piyâle key melâmet olmışlar

Âşıkun gözi yaşı dün ü gün turmaz akar

Âşık kan ağladuğı ma’şuk soruncayımış

Işkun zemzemesinden âşık boynu zencirlü

Âzadlık istemez(ler) şöyle kaldılar dutsak

Ni’delüm bu dünyayı n’eyleyüp n’itmek gerek

Dâima ışk eteğin komayıp dutmak gerek

Çalab’um bu dünyayı kahır içün yaratmış

Gerçeğin gelenlerün kahrını yutmak gerek

Yunus’a göre bu trajedi gerçek olduğundan aşk yoluna başını koyanın, bu yolda yürümekten başka çaresi yoktur. Bu yola bir kere girilince de, bu trajedi hoş gelir insana:

İy dost senün ışkın odı ciğerüm pâre boş kılur

Işkundan yanar yüreğüm yanduğum bana hoş gelür

Niçin bu böyledir? Bize göre, Yunus’un bütün felsefi ve dünya görüşü belki bu sorunun yanıtında yatmaktadır diyebiliriz.

Yunus Emre, varlığın nicelikleri ve niteliklerinin olduğu kadar, insan davranışlarının ve duygularının da biri olumlu (müspet), diğeri olumsuz (menfi) zıtlarının var olduğu görüşündedir. İyilik-kötülük gibi, güzellik-çirkinlik gibi, sevgi-nefret gibi, zenginlik-fakirlik gibi, aydınlık-karanlık gibi. Buraya kadar Yunus’ta bir yenilik yoktur; çünkü ondan önce ve sonra, birçok kimse aynı şeyi söylemiştir. Yunus’un diğer filozoflar ve mutasavvıflara olan büyüklüğü, bundan sonra başlıyor. O, öncekilerde ve sonrakilerde olmayan harika bir felsefe yapıyor. Bunu kısaca anlatmaya çalışalım.

Yunus, bütün diğer düşüncelerin zıddına, varlıksal niteliklerdeki ve duygulardaki olumluluk ve olumsuzluğun, zıtlıkların kaynağının, aşk olduğunu söyler:

Hak bir gönül virdi bana ha dimedim hayrân olur

Bir dem gelür şâdi olur bir dem gelür giryân olur

Bir dem sanasın kış gibi şol zemheri olmuş gibi

Bir dem beşâretden toğar hoş bağıla bostân olur

Bir dem gelür söyleyemez bir sözi şerh eyleyemez

Bir dem dilinden dür döker derdlülere dermân olur

Bir dem çıkar arş üzere bir dem iner tahte’s-serâ

Bir dem sanasın katredür bir dem taşar umman olur

Bir dem cehalette kalur hiç nesneyi bilmez olur

Bir dem talar hikmetlere Câlinus u Lokmân olur

Bir dem div olur yâ peri virâneler olur yiri

Bir dem uçar Belkîs ile Sultân-ı ins ü can olur

Bir dem varur mescidlere yüzin sürer anda yire

Bir dem varur deyre girer İncil olur rûhbân olur

Bir dem gelür İsî gibi ölmüşleri dini kılur

Bir dem girer kibr ivine Fir’avun ıla Hâmân olur

Birden döner Cebrâil’e rahmet saçar her mahfile

Bir dem gelür güm-rah olur miskin Yunus hayrân olur

Yunus Emre’ye göre, amaç olan olumlu nitelikler ve duygular olduğu halde, asıl olan olumsuzluklardır. Yani esas olan derman değil, derttir; iman değil, küfürdür; sevgi değil, nefrettir; aydınlık değil, karanlıktır; yaşam değil, ölümdür; varlık değil, yokluktur; birlik değil, ikiliktir. Niçin bu böyledir? Her şeyden önce bu, Yunus’un çok realist bir düşünür olmasıyla açıklanabilir.

Yunus, gerçeklik dünyasında, bütün varlıkta ve özellikle de insanlarda olumluluklar kadar olumsuzlukların da gerçekliğe sahip olduğu yani zıtların beraberce bulunduğu düşüncesindedir. Sevgi adına nefretin, iman adına küfrün, birlik adına ikiliğin varlığını inkâr etmeye gerek yoktur. Hatta Yunus’a göre gerçek aşka ulaşmak için olumsuzluklar olumlu niteliklerden daha önemlidir. Çünkü gerçeklik dünyası her ikisinden oluştuğundan gerçeğin bilgisi, ancak olumluluklar ve olumsuzlukların beraberce bilinmesiyle elde edilebilir. Örneğin nefreti bilmeyen gerçekte sevginin ne olduğunu ve değerini tam olarak kavrayamaz.

İşte bunun için, Yunus gerçek aşka doğru yol almak için, insanın önce olumsuzlukların ne olduğunu bilmesinin gereğine inanır. Bu iki yönden gereklidir. Birincisi bilgi açısından: Eğer insan gerçeklik dünyasını bir yönüyle tanır, diğer yönüyle tanımazsa, varlık hakkındaki bilgisi tam olmaz. İkincisi, insanın mutluluğu açısından: Eğer insan, sadece olumlu niteliklere sarılıp kalarak, olumsuzlukları görmemezlikten gelirse tam bir mutluluk içinde olmayabilir. Şöyle ki, her zaman zenginlik içerisinde olan birisi bir gün fakirliğe düşerse, bu durumda mutsuz olabilir. Halbuki, o kimse zengin iken fakirliğin ne olduğunu öğrenmiş olsaydı, fakirlikte mutluluğunu yitirmeyebilirdi.

Bu realizmden hareketle, Yunus insan için sürekli mutluluk oluşturacak, doğru bilgi verecek bir yol arıyor. Bunu yaparken realizmden idealizme geçiyor. Daha doğrusu realizmin yanında idealizmin de olmasını gerekli görüyor.

Yunus’a göre, realizm ile idealizmi birleştirmek ancak insan iradesinin eğitimiyle sağlanabilir. İrade eğitiminde, Tanrısal idealler amaç olarak ele alınmalıdır. Yani insan iradesi onlara yönelik biçimde kanalize edilmelidir. İşte bu yolla insan, gerçek aşka erecektir ve normal hayattaki sevgi ile nefretin, zenginlik ile fakirliğin, bilgi ile cehaletin arasında çok da öyle bir fark olmadığını anlayabilecektir. Sevginin Tanrı adına olduğu zaman, bir anlamı; derdin onun adına olduğu zaman bir değeri olduğunu öğrenecektir. Çünkü, Yunus’a göre gerçek aşkın, ne zıddı ne de karşıtı vardır. Bunların olmadığı tek şey, aşktır. Aşk ile bütün olumluluklar ve olumsuzluklar arasındaki fark ortadan kalkar; başka bir ifadeyle olumsuzluklar olumluluk kazanır. Nefret sevgiye, ikilik birliğe, yokluk varlığa, ölüm ölümsüzlüğe, küfür imana dönüşür.

Gerçek yaşamın tek prensibi olarak görülen aşka ulaşmak için, olumsuzlukları olumlu olarak yaşayabilmek, ancak insan iradesinin onları omuzlayabilmesiyle mümkündür. Bu da irade olarak trajik bir yaşam tarzını seçmek demektir. Başlangıçta her şey trajik olmasına rağmen yani yaşamın akışı insana hakim olmasına rağmen sonuçta bu akış gerçek aşka dönüştüğü zaman insan her şeye hakim duruma geçiyor ve yaşamın akışını o ele alıyor. Böylece, Yunus’a göre, insan aşkın diyalektiğini her şeye hakim kılmakla, kesiksiz ve sonsuz mutluluğa kavuşabiliyor.

Doç. Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara-Sayfa:37 ve >

Yunus'un varoluşsal aşkını birey açısından anlamak:

1. AŞK VE BENLİK

Yunus Emre, insanda insanın kendi varlığının bilincinde olmasını sağlayan ve onu dünyaya bağlayan bir varoluşsal benlik olduğunu söylemektedir. Bazen buna “nefis” adını da vermektedir ki, modern tabirle “ego” demektir.

Yunus’a göre bu varoluşsal benlik, insanı gerçek aşktan, dolayısıyla da Tanrı’dan uzak tutan bir benliktir. Bu bakımdan bu benlik daha geniş anlamıyla insanın Tanrı’dan ayrılığını ve uzaklığını ifade eder. Dünya ve dünyadaki şeylere tutku demektir. İnsan birey olarak, bu aşktan yoksun olunca, şeklen insan bile olsa, esasta toprak, taş ve hayvan gibi herhangi bir varlıktan farksızdır.

Yunus bunu şöyle dile getirmektedir:

İşidün iy yârenler ışk bir güneşe benzer

Işkı olmayan gönül misâli taşa benzer

Taş gönülde ne biter dilinde ağu düter

Nice yumuşak söylese sözi savaşa benzer

Işkı var gönül yanar yumşanur muma döner

Taş gönüller kararmış sarp katı kışa benzer

Işksızlara benüm sözüm benzer kaya yankusına

Bir zerre ışkı olmayan bellü bilün yabandadur

Işksızlara virme öğüt öğüdünden alur değil

Işksız âdem hayvan olur hayvan öğüt bilür değil

Kurt ağacı n’ideler kesüp oda yakarlar

Hem kim âşık olmadı benzer kurt ağaca

Bu ve benzer dizelerden ayrıca anlıyoruz ki, Yunus Emre’ye göre, aşksız olan insanın benliği, kötülüklerin de kaynağıdır.

Bir yandan kötülüklerden uzak olmak diğer yandan hakiki aşka ulaşmak için o halde varoluşsal benliği yok etmek gerekir. Aksi taktirde Yunus’un anlayışına göre gerçek aşk ile benlik bir arada bulunmaz. İkisinden birini seçmeli:

Dünyeyi bırak elden dünye geçmez bu yoldan

İki ışk bir gönülden aslâ geçmez bu haber

Ya sevgil dünle tudgıl ya sevgil yol iletgil

İki da’vi bir ma’ni yolda sığmaz dirler

Gerçek aşka ulaşmak için insanın kendi dünyalık benliğini terk etmesi gerekir diyor Yunus Emre:

Dostıla bilişen can oldur kendüye kıyan

Varlık leşkerin sıyan dahı çapükter gerek

Gerçek dostı zevenler unutdılar kendüzin

Kanda varurlar ise iltürler beni bile

Eğer insan benliğinden geçerek, aşk yoluna girerse, aşk insanın benliğini yok eder.

Yunus eğer âşıkısan varlığun değşür yoklığa

İman kuşağın berk kuşan di hep eksüklik kendedür

Beni sorman bana bende değülven

Suretüm boş yürir tondan içeri

Fakat aşk, yok olan insan benliği yerine ilâhi benliği yerleştiriyor. Yunus ve hâkiki âşıklar Tanrı’dan onun yerleşmesi için duada bulunurlar. Çünkü insan ancak ilâhi aşkla doğal ve varoluşsal benliğine yabancılaşabilir.

İlâhi bir ışk vir bana kandalığum bilmeyeyin

Yavı kılayım ben beni isteyüben buymayayın

Şöyle hayrân eyle beni bilmeyeyin dünden güni

İsteyeyin dâim seni ayruk nakşa kalmayayın

Al gider benden benliği  doldur içüme şenliği

Dirlüğümde öldür beni varup anda ölmeyeyin

Böylece gerçek aşkla insan yeni bir kimlik kazanır. İnsan bu kimlikle, kendi varoluşsal benliğine yabancılaşması ölçüsünde Tanrı’ya yaklaşır ve kendi içinde Tanrı’yı bulur.

Senden ayru ben seni kanda bulam

Sensüz bu hak nefes ömrüm sürilmez

O halde insanın asıl benliği, Tanrı’yı kendi içinde bulmasıyla oluşur. İnsanın ilâhi aşkla bulduğu bu yeni benlik, onun gerçek benliğidir. Bu, Tanrısal bir benliktir. Yunus’a göre, insanın asıl kendi kendine yabancılaşması veya yadlaşması, Tanrı’dan uzak kalmasıdır. İnsan ne kadar Tanrı’ya yaklaşırsa, o kadar gerçek benliğine kavuşur:

Hakk’a giden yolı gönli içinde

Göremez ol anı yaddur ilünde

Yunus burada bize göre çağdaş bir soruna çözüm getiriyor. Bilindiği gibi, bazı ateist Marksistler ile J.P.Sartre gibi bazı ateist varoluşçular Tanrı’ya inanmanın insanı kendi kendine yabancılaştırdığını söylerler. Yunus açısından bu bir yönden doğru, bir yönden yanlıştır. Eğer bu çağdaş düşünürler gibi benlikten sadece, insanı dünyaya bağlayan, insanı kendine hapseden bir bilinçlilik halini anlarsak, hakikaten insan Tanrı’ya inanmakla böyle bir benliğe yabancılaşacaktır. Yunus da bunu söylüyor. Ne var ki, onların benlik dediği şeye, Yunus gerçek benlik demiyor. Yunus’a göre gerçek benlik, Tanrı önünde onun ve onun yarattıkları uğrunda yanılan, aşk ateşiyle kazanılan bir benliktir. Böyle bir benlik insanı kendine yabancılaştırmaz, bilâkis insanı kendi kendine buldurur. Yunus’a göre asıl yabancılaşma, yukarıda da belirttiğimiz gibi, insanın Tanrı’dan uzak kalmasıdır.

Haber virirsen nefsün ilünden

Ümidün varısa gidersin andan

İki sultandurur sana havâle

Diler her birisi kimi mülki ala

Biri Rahmânidür can hazretin

Biri şetânidür garaz yatından

Gör imdi kim seni kime taparsın

Kime kapu açup kime yaparsın

diyen Yunus, o çağdaş düşünürlere seslenerek insanın birisi bedeni arzuların varlığını temsil eden ve diğeri rûhun (canın) arzularını temsil eden iki benliğe sahip olduğunu söylüyor. Fakat asıl benliğin, rûhî, yani kendi deyimeyle rahmânî olduğunu belirtiyor. Dolayısıyla insan Tanrı’ya yönelmekle bir yandan kendi kendisine yabancılaşıyor, yani aşağılık bedensel duyguları terk ediyor; fakat diğer yandan hem kendi kendisiyle hem de Tanrı ile bütünleşiyor.

İnsan benliğinin, Tanrı’sız olduğu zaman gerçek benlik olamayacağına inanan Yunus:

Işkun aldı benden beni, bana seni gerek seni

Ben yanarım düni güni bana seni gerek seni

Ne varlığa sevinürem ne yokluğa yerinürem

Işkumıla avunuram bana seni gerek seni

Işkun âşıkları öldürür ışk denizine taldurur

Tecellîyile toldurur bana seni gerek seni

Işkun şarabından içem mecnûn olup tağa düşem

Sensin dün ü gün endişem bana seni gerek seni

Sûfilere sohbet gerek ahîlere ahret gerek

Mecnun’lara Leylî gerek bana seni gerek seni

Eğer beni öldüreler kûlüm göğe savuralar

Toprağım anda çağıra bana seni gerek seni

Yunus’durur benim adum gün geldükçe artar oldum

İki cihanda maksûdum bana seni gerek seni

diyerek, bizce sorunu en iyi şekilde çözümlemiş olsa gerekir. Çünkü Yunus’a göre, insanın kendi kendine yabancılaşması aslında yine kendisini bulabilmesi için gereklidir. Bu yabancılaşmayla insan, bir yandan kendisinin dünyadaki herhangi bir varlık gibi olmadığının ve diğer yandan da kendisinin herhangi bir varlık olmadığının farkına varabiliyor.

Bunu Yunus şöyle belirtiyor.

Ayruk bana ben dimeyem kimseye sen dimeyem

Bu kul o sultan dimeyem işidenler kala tana

İnsanın dünyalık benliğini yok ederek hakiki benliğini kazanması, yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, ikilikten kurtulmasıdır. Bu da, insanın kendi kendisini bütünlemesi, tâm ve yetkin bir kimliğe bürünmesidir:

Dost esriği deliliğüm âşıklar bilür neliğüm

Değşüriben ikiliğüm birliğe binmeye geldüm

Çeçdüm hodbin ilinden el çektüm dükelinden

Ol ikilik bâbından birliğe bitüp geldüm

O halde Yunus’a göre sonuçta aşk, hem insanı kendi benliğinde bütünleştiriyor, benliğiyle tanıştırıyor, hem de Tanrı’ya yakınlaştırıyor. Bu da Yunus için gerçek Tevhid (Birleme)’dir.

Doç. Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara-Sayfa:45 ve >

2. AŞK VE ŞAHSİYET

Yunus Emre’nin şiirlerine baktığımız zaman çeşitli konuları anlatırken birtakım insan tiplerini canlandırdığını görüyoruz. Bu tipler arasında en dünyalık insandan en kâmil insana çeşitli insanlar vardır. Yunus Emre’nin canlandırdığı o tipleri göz önüne alarak, onun şahsiyetten ne anladığını çıkarmak mümkündür. Yunus’a göre şahsiyet, Mevlânâ’da da olduğu gibi, iç ve dış bütünlüğüdür denebilir. Çünkü, Mevlânâ’nın:

Ya olduğun gibi görün

Ya göründüğün gibi ol

sözünü aynen tekrarlarcasına, Yunus Emre’de:

Bugün yarın dimek ol hâle uymaz

Neyise zâhirin bâtınun oldur

…………………

…………………

…………………

…………………

Niye kim bakar isen ol yüzündür

Kime ne sanurisen kendi özündür

demektedir. Buradan da açıkça anlıyoruz ki, şahsiyet, insan benliğinin, Tanrı, diğer insanlar ve genel olarak çevresiyle olan, maddi ve manevi ilişkilerinde yansımayla ve bu yansımanın tekrar algılanmasından oluşan bir bilinç ve davranış bütünlüğüdür.

Yunus Emre’ye göre, benlik nasıl oluyorsa ve hangi tabiata sahipse, insan şahsiyeti de, temelde ona bağlı olarak oluşur; ancak şahsiyetin oluşumunda, benlik kadar olmasa da, dış dünya ve çevrenin de etkisi olduğundan, şahsiyet her zaman sadece benlik ve onun tabiatına uygun olarak oluşmayabilir.

O halde, dış dünyanın tesiriyle, benlikte ve dolayısıyla da şahsiyette ikilik ve bölünme ortaya çıkma olasılığı söz konusudur. Bunu için Yunus Emre, “insan olmada” önceliği şahsiyetten ziyade, benliğe veriyor; benlik, şahsiyetten daha önemli ve temeldir.

Her şeye devâ olduğu gibi, aşk, Yunus Emre’ye göre, şahsiyet bölünmesine de devâdır. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi, insanı, hem Tanrı’yla, hem de diğer insanlar ve doğayla ortak benlik oluşturabilecek tek nesne aşktır. İşte bu ortak benlikledir ki, insan şahsiyetindeki, gerek kendi kendisine, gerek Tanrı’ya ve gerekse topluma karşı şahsiyet bütünlüğünü korur.

Yunus Emre’nin yukarıda anılan şiirinin ikinci beytinden anlaşılacağı gibi bir insanın şahsiyeti kendisinin başkasında ne görmek, onun hakkında ne düşünmek ve onun için ne hissetmek istediği şeydir. Buradan, Yunus Emre’nin “Kişi kişinin aynasıdır” atasözümüzün anlamında tarifini bulan bir şahsiyet görüşü vardır.

Yunus Emre’ye göre şahsiyet bölünmesi insanın maddi ve manevi yaşantısının her safhasında olabilir. Şahsiyet bölünmesi insanın davranış ve hareketlerinde, duygu ve düşüncedeki zıtlıklar ve aykırılıklardır; yani insanın aynı bir şey veya durum karşısında, içiyle dışının ayrılığıdır. Başka bir ifadeyle, insanın iki zıt şeyi bir arada istemesi veya istememesidir. Yunus Emre, şahsiyet bölünmesini birçok şiirinde konu edinmiştir. Bunlardan birini örnek olarak burada aktaralım:

Âşık mıdur ol ma’şuk içün virmiye can

Âkil midür ol dünyeyile isteye anı

Âdem midür ol ömrüni kullukda geçürmez

Ârif midür ol anlamaya sûd-u ziyânı

Âlim midür ol ilmüne lâyık ameli yok

Câhil midür ol işka sata iki cihânı

Âbid midür ol işlemedi tâat-u ihlâs

Fâsık demenüz kendûzüni suçlu bileni

3. AŞK VE ÖZGÜRLÜK

Yunus’a göre, insanın aşk yoluyla kendi benliğini Tanrısal benlikle bütünleştirmesi, gerçek özgürlüktür; kölelik değildir. Çünkü her şeyden önce böyle bir seçimi başlangıçta insan kendi iradesiyle yapmaktadır. Herhangi bir varlık gibi, insanın var olması ve şöyle veya böyle bir varlığa sahip olması elinde olmasa da, varoluşunu, yani yaşamını, şöyle veya böyle bir şekilde seçmesi tamamen onun iradesindedir. Örneğin şu beyitte Yunus bunu şöyle dile getiriyor:

Ya sevgil dünya dutgil ya sevgil yol iletgıl

İki da’vi ma’ni bu yolda sığmaz dirler

Her seçme, aynı zamanda beraberinde bir sorumluluk getiriyor. Dolayısıyla seçme hürriyeti, sorumluluk demektir. Öyleyse varoluş sorumlulukla birlikte, hürce bir seçim yapmak demektir. Bu noktada Yunus Emre, gerek eski kelâmcılar ve gerekse bütün çağdaş varoluşçu (egzistansiyalist) ve şahsiyetçi (personalist) filozoflarla aynı görüşü paylaşmaktadır.

Fakat seçme hürriyetinin nasıl ve neye göre yapılması gerektiği konusuna gelince, Yunus’un onlardan bazılarıyla hem aynı görüşü paylaştığı, hem de paylaşmadığı noktalar vardır.

Örneğin başta J.P.Sartre olmak üzere ateist varoluşçular, seçmenin kendinin bizatihi yüce bir değer olduğunu savunurlar; belirli bir değer ve otoriteye veya kritere göre değil içten geldiği gibi yapıldığı ölçüde seçme, özgür bir seçimdir derler. Dolayısıyla insan seçimini ne önceden ne de sonradan justifiye etmek (doğrulamak) zorunda değildir. O halde insan seçimde duygularının esiri oluyor. Modern kadercilik diyebileceğimiz bu çeşit varoluşçulukla Yunus artık beraber değildir. Çünkü Yunus için, seçme işi bizatihi bir anlam ve değer değildir; seçme ancak iradeli bir şekilde ve bir ideal uğruna yapıldığı zaman değerlidir. Bu noktada Yunus diğerleriyle beraberliğini sürdürüyor, özellikle Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet kelâmcıları bir tarafta, Hıristiyan varoluşçular ve şahsiyetçeler diğer tarafta olmak üzere.

Şöyle ki, seçmede iradeye belirleyen işler Mu’tezile’nin dediği gibi akıl olsun, isterse ehl-i Sünnet kelâmcılarının ve Hıristiyan varoluşçularının dediği gibi vahy ve onun etrafında oluşan ahlâki değerler olsun, seçme iradeli bir iş olmalı Yunus’a göre. Yunus, gerek aklın gerekse naslara dayalı kuru adlî yorumların da ideal bireysel özgürlüğü sağlamada yetersiz olduğu görüşüyle özellikle kelâmcılardan da bu noktada ayrılır.

Ancak, Kierkegaard, Marcel ve Jaspers gibi Hıristiyan varoluşçu filozoflar ile bazı mutasavvıflarla hâlâ şu noktada beraberdir: Seçme, Tanrı ile kurulabilecek manevi bir iletişimle oluşacak bir iradeyle olmalıdır. İrade, yine insana birtakım sorumluluklar yüklediğinden, burada da mutlak özgürlük yoktur. Yine insan, kendisini, sorumluluk nedeniyle sonuçta, ya Allah’ın rahmetine, ya da onun gazabına bağlayacak. Dolayısıyla burada tam bir özgürlük yoktur ve Yunus için bu da yeterli değildir.

O halde Yunus, sorumluluk yüklemeyen bir özgürlük arıyor. Gerçek ve mutlak özgürlük, sorumlulukla beraber olmayan özgürlüktür. Çünkü sorumlulukla insan, ister ıstıraba duçar kalsın, ister mutluluk elde etsin, yüz yüze bağlanıp kalacağı şey, onlar olacaktır; sonuçta insan sorumluluklarına esir olacaktır.

Halbuki Yunus özgürlükten, bunlardan da öte bir şey anlamaktadır. Özgürlük, ne Tanrı’nın azabında ne de mükafatındadır; Tanrı’nın aşkındadır. Aşk yolu, ancak insanı Tanrı ile yüz yüze getirebilir. İşte bunun için Yunus’a göre aşkla Tanrı’yı bulmak gerçek ve mutlak özgürlüktür. Bu özgürlük, o derece bir özgürlüktür ki, hiçbir sorumluluk taşımadan Tanrı iradesiyle âlemlere hükmetmektedir:

Evvel kadim önden sona zevâli yok sultan benem

Yidi iklime hükm idüp diri dutan sultan benem

Ben bu yiri yaradıcak yir üstüne gök turıcak

Ulu deniz mevc urıcak Nûh’a tufan viren benem

Tur didüm göklere turdı gökler dolu karâr kıldı

Yüzbin dürlü âdem geldi getürüp gideren benem

Yûsuf’ıla çâka iken terâzûya altun uran

Kefesini basaduran Mısr’un issi sultan benem

Sûfiyile sufi olan sâfiyile hem sâf benem

Bel bağlayıp tâat iden ol kerîm ü rahmân benem

Kaf’dan Kaf’a hükm eyleyen divleri hükmüne koyan

Yile binüp seyran kılan bu mülke Süleyman benem

Yunus değül bunı diyen kudret dilidür söyleyen

Kâfir ola inanmayan evvel âhır olan benem

Başka bir yerde:

Benem sahib-kıran devram benümdür

Benem uş pehlevan meydan benümdür

…………………….

…………………….

…………………….

…………………….

Yunus’am ben Yunus işbu cihanda

Benem sultan kulı sultan benümdür

Ayrıca bu şiirlerden Yunus’a göre gerçek özgürlüğün, insanın Tanrı katındaki aslına dönmek, aslî benliğiyle Tanrısal benliği bütünleştirmek olduğunu da anlıyoruz. Hatta Yunus daha da ileri giderek özgürlük konusunda kimsenin cesaret etmediği şeyler söylüyor: Özgürlük en son safhada Tanrı’yı insan benliğine indirgemek, mutlak birliğe insan varlığında erişmektir ki, bu safhada ikilik ortadan kalktığından artık ne seçme hürriyeti ne de özgürlük söz konusudur.

Ben bende seyrideriken aceb sırra irdüm ahi

Birsiz dahı sizde görün dostu bende gördüm ahi

Bende bakdum bende gördüm kendimüle bir olanı

Süretüme can olanı kimdurur (ben) bildum ahi

İsteyüben bulamazam ol benisem ya ben kanı

Seçmedüm andan beni bir kezden ol oldum ahi

Sûret toprakdur diyen gönlüm kabûl itmez anı

Bu topnağın cevnerihi hazrete irgürdüm ahi

Münkir kişi tuymaz bunu dertlülerin sızlar canı

Ben ışk bağı bülbüliyem ol bağçeden geldüm ahi

Ma’şûk bizimledür sile ayru değül kıldan kıla

Irak sefer bizden kala dostı yakın buldum ahi

…………………….

…………………….

Mansûr idüm ben ezelde anun için geldüm bunda

Yak külümi savur göğe ben ene’l-Hakk oldum ahi

…………………….

…………………….

…………………….

…………………….

Nitekim ben beni buldum bu oldı kim Hakk’ı buldum

Korkum anı buluncadı korkudan kurtuldum ahi

Yunus kim öldürür seni viren alur gine canı

Bu canlara hükm ideni kim idüğin bildüm ahi

O halde sonuç olarak diyebiliriz ki, Yunus’un özgürlük anlayışı, aşkın rehberliğinde, insanın manevi gelişimine paralel olarak derece derece gelişen diyalektik (eytişimsel) bir özgürlük anlayışıdır. Başlayış safhalarında, bazı eski ve modern felsefî anlayışlarla bazı benzerlikler arz etse de, sonucu itibariyle tamamen Yunus’a has bir anlayıştır. Özgürlük dış dünyaya karşı bir tavır alma değil, insanın önce kendi iç dünyasını özgürleştirmeye yönelik daimi bir prensiptir.

Doç. Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara-Sayfa:50 ve >

4. AŞK VE İMÂN

Yunus Emre’nin aşk felsefesinde, iman ve küfrün alışılagelmiş anlamlarından farklı bir anlamı vardır. Fakat Yunus bu iki kelimenin geleneksel anlamlarını da dışlamıyor. Yunus’un farklı yaklaşımları, hitap ettiği insanların farklı anlayışlarından kaynaklanmaktadır. Önce Yunus’un geleneksel olarak bu kelimelere verdiği anlamları görelim.

Yunus’a göre iman ve küfür birbirine zıt iki kavramdır. Bunların deyim olarak anlamları, dinlerde belirlenmiştir. İman Allah’ın varlık ve birliğini kabul etmedir; küfür ise, Allah’ın varlığını ve birliğini yalanlama veya inkar etmedir. Bunlar geleneksel olarak herkesin kabul ettiği ve yaptığı tanımlardır.

İman, sevgi ve akıl işidir; akıllı kimselerin işidir. Küfür ise, gazaplı, öfkeli ve nefsine uyanların işidir:

Boşu (gazab) kimdeyse imânı gider

İman gerek ise varını gider

Boşu gelincegiz imân ne olur

Oda düşer yanar ye can ne olur

Boşu işi heman küfr ü dalâldür

Neûzü billâh ol aykruksı hâldür

Kanı bana sabr u kanar senün sözünü dinleyen

Kanı bana akl u bilü tuyubanı seni sevem

O halde Yunus’a göre imân, esasında sevgidir ve sevmektir. Küfür ise sevgisizliktir. Kim ne severse, imânı odur. Kim ne sevmezse, sultanı (otoritesi) odur. Bu anlamda imân ve küfür, dolayısıyla bağlanma demektir:

Neyi sever isen imânın odur

Nice sevmeyesin sultânın odur

Fakat Yunus Emre imân ve küfre daha başka bir gözle de bakmaktadır, özellikle dervişlikle aşk yolunda olanlar açısından.

Önce Yunus, aşk yoluna girecek kimsenin dinde anlatıldığı şekilde sağlam bir imânı ve ahlâkı olması gerektiğine inanır:

Evvel bize vâcip budur eyü hulk u amel gerek

İslâm adı konıcağaz yoldaşumuz imân gerek

Çünkü imân, insana eksik olduğunu öğretir ve onu arayışa sürükler. Halbuki küfür, insanın kendisini yetkin görmesinden doğar ve gözünü gerçeklere kapamasına neden olur:

Yunus eğer âşıksan varlığun değşür yoklığa

İman kuşağın berk kuşan di hep eksüklik bendedür

Sağlam bir imânla aşka yoluna girene daha başka hiçbir şey gerekmez. Aşk ve gönül varlık denizinde onu yüzdürmeye yeter.

Işk imandur bize gönül cemâat

Dost yûzi kıbledür dâimdür salât

Zaten aşksız bir din ve imânın da anlamı yoktur:

Bu cümle âlem sevdüğü şu din ile imândurur

Vallahi ışksuz gerekmez şol d^nişile îmanı

Aşkın rehberliğinde Tanrı’yla yüz yüze gelen âşık için, ikilik ortadan kalkar; yerini birlik alır; her şeyi Tanrı ile “Bir” görür:

Derviş olan kişiler aceb nice dirile

Yol takazası budur bir ola her birile

İkilik eyleme hiç yalan söylemele

Âlem bulanurısa bulanmadın turıla

İkiliği terk itgil birlik makâmını dutgıl

Canlar canın bulasın işbu dirlik içinde

Yunus Emre’nin her şeyde ve her şeyle Tanrı’yı birlemesi, ki biz buna ontolojik tevhid (varlıksal birleme) adını verebiliriz, Mevlânâ ve İbn Arabi gibi Vahdet-i Vucûd’un mutasavvıflarında da vardır. Böyle bir imânın yanında artık küfür ve şirkin manası kalmıyor:

Dost yüzin göricek şirk yağmalandı

Anınçün kapuda kaldu şeriat

Çünkü kafirlerin ve müşriklerin taptıkları şeyler de, onlara göre Tanrı’dan olduğu ve Tanrı’nın gölgeleri olduğu için, Tanrısallığa katılmış oluyor. Tanrı yerine, Tanrı’dan bir şeye tapınma da dolayısıyla, tapınmaya gereksinmeden dolayı bir çeşit imân oluyor. Velev ki bu, bizzat ve doğrudan Tanrı’nın kendisine tapma kadar mükemmel olmasa bile. Böylece imân ile küfür arasında pek fazla bir fark kalmamış oluyor.

Fakat Yunus, Mevlânâ ve İbn Arabî’den de daha ileri giderek, asıl imân küfürdür diyor. Bu küfür, imândan sonra aşk ile gelen küfürdür; yoksa cahillerin ve imansızların küfrü değildir; âşıkların küfrüdür; imân içerisindeki küfürdür.

Senin ışkun beni benden alupdur

Ne şirin derd dermandan içeri

…………………..

…………………..

…………………..

…………………..

Unutdum din diyânet kaldı benden

Bu ne mezhebdurur dinden içeri

Dinûn terk idenün küfürdür işi

Bu ne kûfürdür imândan içeri

Geçeriken Yunus şeş oldı dosta

Ki kaldı kapuda andan içeri

İmanla insan o dereceye yükseliyor ki, artık her şeyde Tanrı’yı görüyor. Böylece gerçek tevhide ulaşıyor. Ancak insan, son mısrada da ifade edildiği gibi, aşkın verdiği sarhoşlukla Tanrısallaşmak istiyor; fakat bu kapıdan geçmek olmadığından, Tanrı ile insan arasında yine bir ayrılık kalıyor ki, bu imân içinde bir ikilik ve küfür demektir. Yunus için küfür, bu bakımdan imândan da öte bir hâl oluyor. Yani imân da neticede Tanrı’yı insandan gizleyen bir perde oluyor. Gerçek âşıklara böylece küfür, imân olmuş oluyor:

Küfrile imân dahi hicâbımış bu yolda

Safâdaşlık küfrile imânı yağmaya virdük

İşte bu yüzden Yunus asıl imânı küfür görüyor. Cahillerin ve imânsız olarak küfredenlerin küfrü, o halde Yunus’a göre, yalancı küfürdür. Hakiki küfür imân içerisinde ve imândan sonra gelen küfürdür ki, biz buna ontolojik küfür (varlıksal küfür) diye adlandırabiliriz. Bu da, bizce Yunus’un çok ince bir yaratıcı düşüncesidir. Bunun için de Yunus bizden kendisini ayıplamamamızı istiyor:

Işkdan haber bilenlerün ışk derdiyle tolanlarun

Küfri imân olanların ayıblaman güldüğini

Diğer taraftan imânın elde ediliş yollarına göre Yunus imânda dereceler kabul eder. Ona göre imânın üç çeşidi ve derecesi vardır:

1. İlm el- Yakîn İman: Bu imanın en alt derecesidir. Akıl ve ilim yoluyla oluşur. Bu tür imanın yeri akıldır.

2. Ayn el- Yakîn İman: Bu orta derecede imandır. Kalp gözüyle elde edilir. Yeri kalptir.

3. Hakk el- Yakîn İmân: İmanın en yüksek derecesi, bu tür imândır. Ruh kuvveleriyle elde edilir ve yeri rûhtur.

Yunus’a göre, bunlardan binircisi, normal insan ve âlimlerin imânıdır. İkincisi genel olarak dervişlerin imânıdır. Üçüncüsü ise, gerçek âşıkların imânıdır.

5. AŞK VE İBADET

İbadetler başıdur terk-i dünya

Eğer mü’minsen ona inanasın

diyen Yunus Emre, ibâdeti dünyadan uzaklaşma, dünyalık şeyleri terk etme anlamına alıyor. Çünkü dünyalık şeylere dalan, Tanrı’yı anmaya vakit bulamaz. Halbuki Yunus için ibadetin hem şeklinde hem de özünde Tanrı’yı hatırlamak ve anmak vardır:

Niyâz için buyurdu Hakk namâzı

Niyâydan vay sana gâfil olasın

Gerçekten öyle insanlar vardır ki, ibadetlerinde gâfildirler; ibadet yaparken bile dünyayı ve dünyalık şeyleri düşünürler.

Yunus’a göre, işte bu yüzden gerçekten Müslüman’ım diyen kişinin Tanrı’nın dinde emir ve yasak ettikleri şeyleri tutması ve gereği gibi ibadet yapması gerekir:

Dimesün kim, Müslümanım Çalab emrine fermanım

Tutmazısa Hakk sözüni fayda yoktur dinden ona

Fakat, ibadetlerin manevi hikmetlerini anlamayarak kuru kuruya Tanrı’ya ibadet edenlerin ibadetlerinin de pek değersiz olduğu görüşündedir. Yunus, ibadetten kasıt ilk önce doğruluktur der:

Abdestimuz namazımuz doğruluktur tâatımuz

Işka bağladuk safımuz safımuzdan kim ayıra

Doğru dürüst ve manasına uygun olarak yapılan ibadetler de insanda sevgi doğurur ve Yunus’a göre ibadetlerin asıl manası budur:

Derildi bişümüz vakte geldi

Beşi bir eyleyip kim kıla tâat

Biz kimse dinine hilâf dimezüz

Din tamâm olıcak toğar munabbet

Eğer ibadet, Yunus’a göre, insanda gerek Tanrı ve gerekse başka insanlar için dostluk ve muhabbet doğurmuyorsa, ibadet değildir:

Yunus Emre der hoca gerekse bin var hacca

Hepisünden eyice bir gönüle girmekdür

Bir kez gönül yıkdunısa bu kılduğun namaz değül

Yetmişiki millet dahı elin yüzün yumaz değül

Diğer taraftan insan ibadeti, ibadet aşkıyla değil de sırf şeklen ve birtakım istekler uğruna yaparsa, Yunus’a göre ibadeti ne ona dünya ve ahiret güvencesi olabilir, ne de onu Tanrı’ya götürür. İbâdet, Tanrı’yı tanımak ve bilmektir:

Okudum bildüm dime çok tâat kıldum dime

Eri Hakk bilmezisen abes yire yilmekdür

Rükû’sücûda kalma amelüne tayanma

İlm ü amel gark olur nâz u niyâz içinde

İbadet aşk ile yapıldığı zaman gerçek ibadettir:

Miskin Yunus zehr-i katil ışk elinde tiryak olur

İlm ü amel zühd ü tâat bes ışksuz halâl olmaya

O halde, mademki Yunus’a göre ibadetin aslı ve amacı insanı Tanrı aşkına götürmeden ibaretse böyle bir aşka eren kimse her an ibadet içersindedir:

Işk imâmdur bize gönül cemâat

Dost yüzi kıbledür dâimdir salât

Dost yüzüne dönerek ilâhi aşkla gönül câmisinde kılınan namaz, Yunuz için şekli namaz ve ibâdetlerden kat kat üstündür. Aşk ibâdetinin yanında onların değeri yoktur:

Zühd ü tâat usuûl-i din ışk haddinden taşra durur

Nispet değildurur bana secde vü rükû’u kıyam

Hatta Yunus, aşk şarabıyla kendinden geçen âşıkların bedenleriyle ibadet yapmalarına gereksinim duymayacaklarını da söylüyor:

Din ü millet sorarısan âşıklara din ne hâcet

Âşık kişi harâp olur âşık bilmez din diyânet

Âşıklarun gönli gözi ma’şuk diye gitmiş olur

Ayruh sûrete ne kalur kim kalısar zühd ü tâat

Doç. Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara-Sayfa:55 ve >

Çünkü son beyitte de belirtildiği üzere, âşık o sarhoşluk anında bedeninde değildir; boş bedenin ibadete ihtiyacı olmayacaktır. Zaten Yunus’a göre ibadetlere takılıp kalmak, Tanrı’ya aşkla vasıl olmaya perde gibidir:

Oruç namas gusl ü hacc hicâbdur âşıklara

Âşık andan münezzeh hâlis heves içinde

İşte bu yüzden aşk, âşık için din ve ibadetin tâ kendisi oluyor:

İy âşıklar iy âşıklar ışk mezhep ü dindür bana

Gördi andan dost yüzini yas kamu düğündür bana

Tanrı’nın varlığıyla var olan böyle bir âşık için, bir de tekrar bedeniyle şekli ibadetleri yapmak sanki bir eziyet gibidir:

Oruç namâz zekât hacc cürm ü cinâyetdurur

Fakir bundan azadur hâss-ı havâs içinde

Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Yunus bu sözleriyle şekli ibadetlerin tamamen gereksiz olduğunu söylemek istemez; çünkü o açıkça insanları bu tür ibadetleri de yapmaya davet etmektedir:

Sana derem iy velî dur irte namazına

Eğer değülsen ölü dur irte namazına

Ezan okur müezzin çağırır Allah adına

Yıkma dinün bünyadan dur irte namazına

Ağar pervaza kuşlar tesbih okur ağaçlar

Himmet alın kardaşlar dur irte namazına

Namazı kıl zikr ile elün getür şükr ile

Öleceğün fikr ile dur irte namazına

Namaz kıl yarağ olsun ahretde gerek olsun

Sinünde çirağ olsun dur irte namazına

Namaz kıl imâm ile yatmagıl güman ile

Gidesin imân ile dur irte namazına

Çıka gide can dahı şöyle kala ten dahı

Derviş Yunus sen dahı dur irte namazına

Aynı şeyi şu şiirinde de yapmaktadır:

İşik sözümi iy gafil tanla seher vaktında dur

Öyle buyurmuş ol Kâmil tanla seher vaktında dur

İşit sözüni yâ velî eğer degül isen deli

Öyle buyurmuş ol Ulu tanla seher vaktında dur

İşit ki gör ne dir horuz tanla virür Hakk size rûz

Dost dergâhına dutgıl yüz tanla seher vaktında dur

Sonuç olarak, Yunus’un sözlerinde bir çelişki yoktur. Herkes dinin emrettiği şekilde ibadet yapmakla mükelleftir. Ancak Yunus’a göre, ibadet rûhuna ve amacına uygun yapıldığı zaman gerçek ibadettir. Tanrı aşkıyla sarhoş olan gerçek ibadeti dost mihrabında yaptığından şekli ibadetlerini yerine getirememesi de kınanacak bir şey olmamalıdır. Çünkü bu hâlde can bedende olmadığından, hiçbir şart ve yükümlülük yoktur:

Şart u farz olmaz anda canı ışkda kalanda

Cevabsuz dil söylenür nice bilsün düş sanan

6. AŞK VE AKIL

Yunus Emre’nin akıl konusundaki görüşleri birçok mutasavvıfın görüşlerine benzemektedir. Onlar gibi Yunus’ta da biri müspet diğeri menfi iki farklı tutum vardır ki, bunlarla onun ne tamamen rasyonalistliğine (akılcı), ne de tamamen irrasyonalistliğine hükmedilebilir.

Önce aklı tanımlamaya çalışalım: Yunus’ta akıl Tanrı’nın insana verdiği bilme ve kendisini idare etme gücüdür. Yunus üç çeşit akıldan, daha doğrusu aklın üç işlevinden bahsetmektedir:

1. Akl-ı Maâş: Dünya ve dünyalık işlerin tertip ve yönetimini sağlayan akıldır. Bu akılı Yunus bazen akl-ı cüzi olarak da adlandırmaktadır.

2. Akl-ı Maâd: Ahiret ve ölüm ötesi şeylerin bilgisini elde etmeye yarayan akıldır.

3. Akl-ı Küll: Allah’ı bilmeyi sağlayan akıldır.

Yunus emer, ona yüklediği işlevlerden de anlaşılacağı üzere, akla oldukça değer vermektedir. Ancak akıl sayesindedir ki, insan dünya ve ahiret işleriyle, tabiat ve Tanrı hakkında ilk ve temel bilgileri elde edebilir. İyi ve kötüyü, güzel ve çirkini biz akıl vasıtasıyla ayırabiliriz.

Akıl, dünya işlerinde yol gösterici, eğitici ve sonuçta insana saâdet verici bir nesnedir:

Yüri imdi medet isde akıldan

Esir olmuş kişisin niçe yıldan

Akl adl ıssı bir ulu kişidür

Medet itmek sana anun işidür

Bu yükten seni ol kurtarısar bil

Saâdet yoldasın oldı ay-ı yıl

Gelür akl önine şermende olmuş

Ki kaygu yaşıyla gözi tolmuş

Eser devlet gerekse akla danış

Mürebbisüz ileri varmaya iş

Akıl, Tanrı’yı bilmeye yarayan ve Tanrı’dan gelen şeyleri anlamaya yarayan nesnedir.

İryan ola ama Hakk’dan yana yol

Gelüp akl önine yüz yine urdı

Eser itmişdi ana buhlın adı

Çü agaz itti kim sözini diye

Kulak dutdı akl ol keleciye

Akıl bir kişüdür Allah’a bakar

Uyarsan akla uy ol buhlı yakar

Akıl aydur gele bir gün gözün aç

Sahâvet kandayısa ol yana kaç

Ayrıca akıl, iyi ve güzeli, ahlâken kötü ve çirkin şeyleri de bize belirleyen bir nesnedir:

Sana âkıl dime seni unutdın

Ne ise kîn-ü gıybet anı dutdın

Akıl şâhenşahından çâre diler

Kamu vasfı vü arz-ı hâli oldı

Akıl ne didise göz yumdı kaldı

İşi toğruluğa buyurdı akıl

O halde Yunus Emre, özellikle insanın dünya işlerinde ve Tanrı’nın soyut bir biçimde kavramsal seviyede bilinmesinde akla önemli bir yer veriyor. Bu, Yunus’un aklı müspet yönden değerlendirişidir ve rasyonalist (akılcı) bir tavır takınışıdır.

Fakat öte yandan Yunus Emre, özellikle insanın Tanrı’yı kendi iç dünyasında somut ve yaşanan bir gerçek olarak bilmek ve kâinattaki Tanrısal sırrı çözmek istediği zaman aklın yetmezliğini savunmaktadır. Bunun akıl yolu değil, aşk ve zevk yolu olduğunu söylüyor:

Ol benem dirse revâ benliğin bilse hatâ

Terk eyleyüben rızâ akl koyup ışka uyan

Her gelen oldur giden ol görinen oldur gören ol

Ulvî vü süflî cümleten oldur gör bana görünen

Yunus bu sır hak-durur bu dille gelmek yok-durur

Bilmesi bunu zevk-durur akl-ıla fehl irmez ana

Işk benliğüm iletdi akıl dört yana gitdi

Yunus’a yüki yitdi bilmeyene az gelür

Zaten Yunus’a göre Tanrı’yı gerçekten sevmek ve ona âşık olmak akıl işi değildir:

Seni sevenlerün ola mı aklı

Bir dem usluyısa her dem delidür

Bu yönüyle de Yunus Emer, akıla karşı olumsuz bir tavır sergiliyor. Aşkı, akıldan üstün tutuyor. Bu, Yunus’un, irrasyonalizmidir.

Fakat Yunus’ta bunların da ötesinde bir ilginç yön vardır. Bu da, sonuçta Yunus Emre’nin irrasyonalizminden tekrar rasyonalizme dönmesidir. Çünkü Yunus, irrastyonalistliği rasyonalist bir temele de oturtmak istiyor. Şöyle ki, irrasyonalist şeyler düşünen ve işler yapan insanı, akıl yolundan uzaklaştırıp aşk yoluna iten şey Yunus’a göre yine akıldır. Dolayısıyla sonuçta akıl, aşka tamamen zıt olan bir şey değil, ona yardım eden bir nesnedir:

Oğlan iken sultan kopar kim elin kim yüzin öper

Akıl bana yoldaş oldı sultanlığa düşdi gönül

Can neye ulaşırusa akıl da ana hare olur

Gönül neyi severise dil anı şerh itse gerek

Akıl-aşk işbirliğini Yunus şu şiirinde en güzel biçimde dile getiriyor:

İşbu vûcûd bir kal’adur akıl içinde sultanı

İşbu gönül bir hazinedür işle tutmış bekler anı

Nazar üzre dil kapucı cümlesi akla tapucı

Akıldur işler yapucı eyler cümle avadanı

Akıl başdan iş biturur nazar gözden bakar görür

Akıl gönül içre turur ol üç hassa besler anı

Akıl taht eyledi başı şöyle bilür her bir işi

Dünya içre âkil kişi kimseye değmez ziyânı

Başdur bu vücûdun şahı başdur aklun tankgâhı

Katı buşmagıl nigâhı buşudur aklun düşmânı

Eğer akla buşarısan başun nefse koşarısan

Nefs hâline düşerisen ol başdağı akıl kanı

Akl gitdi buşu geldi akıl evin buşu aldı

İmdi sultan buşu oldı göze göstermez cihânı

O halde görüyoruz ki, Yunus’a göre, insanın işlerinde akıl, aşkı ve aşk, akılı karşılıklı kontrol etmektedir. Aşksız akıl nefsanî ve ahlâken kötü şeylere de meyledebiliyor; bundan onu, ancak aşk alıkoyabiliyor. Aynı şekilde akılsız aşk insana yolunu şaşırtarak boş kuruntulara ve batıl inançlara onu sürükleyebilir. Aşkı buradan alıkoyan şey, aklın aşka hakemliğidir. Yunus bize sonuç olarak aşk ve akıl konusunda orta bir yol öneriyor.

Doç. Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara-Sayfa:62 ve >

7. AŞK VE İLİM

Yunus Emre için, ilim ve bilgi her şeyden önce okumaktır. Okumak iki çeşittir: Ya mektep ve medresede hocadan,kağıt ve mürekkepten oluşan kitaptan olur ya da gönül mektebinde aşk kitabından olur. Yunus’a göre bunların her ikisi de gerekli; fakat onun gözünde her ikisi aynı değerde değildir. Mektep ve hocadan okumakla elde edilen ilme, Yunus “İlim” dediği halde, aşk kitabından okumakla elde edilen ilme, “Hikmet” veya “Ma’rifet” demektedir. O halde Yunus Emre, ilmi öğrenme şekline göre ikiye ayırmış oluyor: İlim ve Ma’rifet.

İlim

Yunus Emre’ye göre ilim, insanın duyu organları ve aklı ile elde ettiği nazari (teorik) bilgidir. Dolayısıyla ilim, akli ve ampirik bilgi demektir. Bu ilim, insanın dünya ve ahiret işlerini düzene koymayı amaçlar. İnsan onunla eşyanın ancak görüntüsel (zahiri) yönünü anlayabilir. Yunus Emre ilmin dünya sevgisine yaradığını söylerken bu konuları dile getirmektedir:

Benüm gibi mücrim kul bir dahı isteye bul

Dilümde ilm ü usûl dileğim dünya sever

İlim hod göz hicâbıdur dünya ahret hisâbıdur

Kitab hod ışk kitabıdur bu okunan varak nedür

Eşyanın sadece görüntüsünü konu alan bu ilme, zahiri ilim de denir ki, bunu din âlimleri ve filozoflar temsil ederler.

Ma’rifet

Yunus Emre’ye göre ilim, insanı eşyanın içerisine, yani onun görünmeyen hakikatine götürmez. Yunus şöyle der:

Hakikatün ma’nîsin şerhile bilmediler

Erenler bu dirliği riyâ dirilmediler

Hakikat bir denizdür şeriat anun gemisi

Çoklar gemiden çıkıp denize tamladılar

Bunlar geldi kapuya şeriat tutdı turur

İçeri girükeni ne varın bilmediler

Dört kitâbı şerhiden âsıdur hakikatde

Zîre tefsir okuyup ma’nisin bilmediler

Görüldüğü gibi, eşyanın görüntüsüyle uğraşanlar, dinin şeriat denen kuramsal kaide ve yöntemleriyle uğraşanlar, sadece ilmi dar kalıplara sığdıranlardır. Halbuki Yunus’a göre ilim bir gemi ise, hakikat bir deniz gibidir. Hakikati görmek için, gemiden çıkmak gerekiyor; meselelere daha geniş görüş açısından bakmak gerekiyor.

Aksi takdirde, ilim insanın gözünü perdeleyerek, hakikati görmeye engel teşkil eder. Bu engel de, ancak aşk kitabından okumakla aşılabilir:

İlim hod göz hicâbıdur dünya ahret hisâbıdur

Kitab hod ışk kitabıdur bu okunan varak nedür

Yunus’a göre aşk kitabının öğrettiği ilim, gerçek ilimdir; yani ma’rifettir. Aşk yoluna giren kimse, ma’rifeti doğrudan doğruya “Tanrı”dan aşk medresesinde öğrenir:

Biz tâlib-i ilmlerüz ışk kitâbın okuruz

Çalab müderris bize ışk hod medresesidür

Dervişin kulağı sak Hakk’dan işidür sabak

Deprenmedin dil dudak sözi işiden gelsün

Ma’rifet iç gözümüzü açarak bize eşyanın gerçek yüzünü doğrudan doğruya gösterir. İnsan ne kadar çok kitaplar okusa da, buna bu yolla erişemez:

İy çok kitaplar okuyan sen mi dutarsın bana dak

Tâ bilesin sırrı ayan gel aşkdan okı bir sebak

Yunus Emre’ye göre, insanın Tanrı ve eşyanın hakikatini bilebilmesi için, her şeyden önce kendisi bilmesi gerekiyor. Bundan dolayı Yunus, insanın hakikatini öğretmeyen ilme, ilim demiyor. İlim, insanın kendini bilmesidir. İnsan kendi hakikatini bilmiyorsa, hiçbir şeyi hakkıyla bilemez. O halde eşyanın ve Tanrı’nın bilinmesi, insanın bilinmesine bağlıdır. Ma’rifetin esas anlamı budur:

İlm okumaktan gerek kendüzini bilmekdür

Kendüzini bilmezsen bir hayvandan betersin

İlim ilim bilmekdür ilim kendin bilmekdür

Sen kendüni bilmezsin bu nice okumakdur

İnsan ancak kendini bildiği zaman Tanrı’yı bilebilir. Tanrı’nın bilinmesi, insanın bilinmesinden geçer. O halde ilmin sonucu, Tanrı’yı bilmekdir:

Okumakdan ma’ni ne kişi Hakk’ı bilmekdür

Çün okudum bilmezsin ha bir kuru ekmekdür

Okudum bildüm dime çok tâat kıldum dime

Eri hakk bilmezisen abes yire yilmekdür

Ma’rifet, kendi denizine düşenin aklını başından alarak sarhoş eden şeydir:

Didüm Yunus delü olmuş ma’rifet bahrine talmış

Ol denizde gevher bulmış alsam gerek şimden girü

Bu hali, aşk ve ma’rifete dalmayanlar anlayamaz ve anlatamaz; çünkü aşk, ilim ve amele sığmayan bir nesnedir:

Havf u recâ gelmez anda varlık yoklık bırağana

İlm ü amel sığmaz anda ne rerâzu var ne sırat

Bu bir acâyib hâldür bu hâle kimse irmez

Âlimler da’vi kılur veli değme göz görmez

İlm ile hikmeti ile kimse irmez bu sırra

Bu bir acâyib sırdur ilme kitaba sığmaz

Âlem ilmin okuyan dört mezhep sırrın tuyan

Âciz kaldı bu yolda bu ışka el uramaz

Bizce Yunus Emre’nin buraya kadar söylediklerinde bir yenilik yoktur. Onun sözleri, Hz. Peygamber’e atfedilen: “Kendini bilen Rabbini bilir” anlamındaki bir hadisin yorumudur. Bu hadisi yorumlayan birçok mutasavvıf da benzer şeyler söylemiştir.

Yunus Emre’nin bu konudaki asıl yeniliği, aşk ve ma’rifetin ahlâkla ilgisini kurmuş olmasıdır. Yunus’a göre, kötü ahlâk insanın ilme ve aşka ulaşmasına engel olduğu gibi, iyi ahlâk tam tersine insanın ilme ve aşka yönelmesine neden olmaktadır. Yunus bunu şiirlerinde bize şöyle belirtiyor:

Yunus sözinde yalan görmedi münkir olan

Ömrin zulmete salan ma’rifet yoksulıdur

Şeyh u dânışmend ü fakı gönül yapan bulur Hakk’ı

Sen bir gönül yıkdunisa gerekse var yüz yıl okı

Doç. Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara-Sayfa:67 ve >

8. AŞK VE KADER

Levh üzere kimdür yazar azduran kim kimdür azan

Bu işleri kimdür düzen bu suâle cevâb nedür

derken, Yunus Emre’nin kader ve kaza inancını sorguladığını anlıyoruz.

Bu işleri sen bilürsin sen virürsün sen alırsın

Ne kim kıldum çün bilürsin ya bu soru hisâb nedür

Senündür arş u kürsi levh u kalem

Döner çerh yer turur hoş hikmetün var

sözlerinde de, Yunus Emre’nin ne tür bir kader ve kaza inancına sahip olduğu da açıkça anlaşılıyor.

Yunus’un kader inancı, ne kişinin sorumluluğunu ve özgürlüğünü ortadan kaldıran, ne de insanı yaratıcının yerine koyan bir kader inancıdır. Yani Yunus Emre, ne Cebriyeci* ve deterministtir*, ne de insanın kendi yaptığı şeylere zorunlu olarak hapsolup kalmasıdır.

Yunus Emre’ye göre, her şeyi ve her fiili prensip olarak Tanrı yaratmaktadır ve bu anlamda o her şeyi önceden bilmektedir. Fakat Tanrı’nın her şeyi önceden bilmesi demek, onun belirli kimseler için belirli şeyleri önceden tayin etmesi demek değildir. Bunu daha açık bir şekilde söylemek istersek, şöyle diyebiliriz: Tanrı bir kimsenin hangi fiil veya davranışta bulunacağını önceden bilir; fakat bu, Tanrı’nın o kimseyi, o fiili veya davranışı yapmasına zorunlu olarak sürüklemesi değildir. Tanrı o kimsenin o fiili yapacağını önceden bilebildiğinden, onun o fiilini önceden bilir. Çünkü, daha önce özgürlük bahsinde de belirttiğimiz gibi, Yunus insanın seçme hürriyetine sahip olduğunu kabul etmektedir. O halde, Yunus’a göre kader, Tanrı’nın yarattığı fiiller ve davranışlar arasından insanın kendi iradesiyle seçim yapması demektir. Bundan dolayı da, insana sorumluluk doğmaktadır. İyi davranışları için mükafat, kötü davranışları için ceza vardır.

Buraya kadar, kader konusunda Yunus Emre genel olarak Eşariler* ve Maturidiler* gibi düşünmektedir. Fakat Yunus Emre’nin bu konuda onlarda olmayan yeni görüşleri de vardır.

Yunus Emre, sadece insan fiillerini ve davranışlarını, allah’ın onlara ahirette takdir edeceği sevap veya cezaya yönelik bir sebep-sonuç ilişkisi açısından da düşünüyor. Böyle olunca, Yunus’a göre, bir kimse bir fiili seçerken, o fiili seçmedeki nedeni önceden bildiği halde, aynı fiilin ne gibi neticeler doğuracağını önceden kesin olarak her zaman bilemez. Bunu, Yunus’a göre, geçmiş ve geleceği zamana bağlı olmadan bilici olan sadece Tanrı bilebilir. İşte bunun için kader, bir yönüyle insan tarafından bilinirken, diğer yönüyle, yani netice yönüyle, önceden onun tarafından bilinemiyor.

Bu nedenle, Yunus insanın kaderi konusunda yine de Tanrı’ya sığınmasının iyi olacağı görüşünü taşımaktadır.

O şöyle der:

Rahimdurur senün adun rahimliğün bana didün

Mürşidlerün muştıladı Lâ taknetü hitâb nedür

O halde Yunus’a göre kader, insanın kendine düşeni yaptıktan sonra neticeyi Tanrı’dan ümit etmesi ve beklemesidir. Kader, insanın hazırlıklarını önceden yaptıktan sonra, Tanrı’dan gelecek şeylere bu dünyada ve gelecekte katlanmasıdır:

Allah diyelüm dâim Allah görelüm neyler

Yolda turalım kâim Allah görelüm neyler

Allah diyü kıl zârı oldur kamunun varı

Andan umalum yâri Allah görelim neyler

Çıkarmayalum dilden ayrılmayalum tenden

Ta azmayalum yoldan Allah görelüm neyler

Açlık sonı tokdıdur toklık sonı yoklıkdur

Bu yollar korkulıkdur Allah görelim neyler

Sen sanmadugun yirde şâyet açıla perde

Dermân irişe derde Allah görelüm neyler

Gündüz olalum sâim gice olalum kâim

Allah diyelüm dâim Allah görelüm neyler

Adı sanı dillerde sevgüsi gönüllerde

Şol korkulu yollarda Allah görelüm neyler

Her dem talalum bahre aldanmayalum dehre

Sabreyleyelüm kahre Allah görelüm neyler

Yunus, insanın kaderinin bilinmeyen yönüne aşk yoluyla Tanrı’yı ortak etmesi gerektiğini vurgular. Yunus için bu, hem tevhid inancının bir neticesi olarak, hem de insanın dünyada mutluluğa kavuşması olarak zorunludur:

Senünle dirliğüm senden ırılmaz

Hayat senünledür sensüz dirilmez

Benüm münâcâtum senden yanadur

Sana varan yolum sensüz varılmaz

Sensin gözlerüm içre bile bakan

Sen bile bakmasan yolum görilmez

Senden ayru ben seni kanda bulam

Sensüz bu hak nefes ümrüm sürilmez

…………………………

…………………………

Varlığum sendedür beni bir âletven

Sun’ıssı sunmasa âlet kırılmaz

Âlet ü harekât cümlesi senden

Anunçün işine kimse kırılmaz

………………………..

………………………..

Bu behven didüğüm eger ben isem

Hiçün bu benliğe elüm irilmez

………………………..

………………………..

Yunus bu tevhide garlı oldı kaldı

Girü gelmekliğe aklı dirilmez

Çünkü Yunus’a göre, insan kendi fiillerinin ve davranışlarının sonucu kötülüğe, sıkıntıya, eziyete ve diğer olumsuz duygulara dûcar olsa bile, o fiillerinden dolayı Tanrı’nın onu takdir ettiğini bilmekle gönül ferahlığına kavuşacaktır. Aşk yoluyla kaderini Tanrı’ya havale eden insan artık kader nedir diye sormaz:

Gönül içerü dostıla ben kapuda feryâd ü zar

Bin yıl zâri kılurısam işbu nedür diyü sormaz

Sormadığı gibi, her şeyi zıddıyla anlamdaş görür hale gelir: Tasalar, neşe; elemler, sevinç; korkular, sakinlik; acılar, tatlı olur; gam ve keder ortadan kalkar. Çünkü insan ilâhi aşkla başına gelecekleri önceden göğüslemeyi öğrenebiliyor. Zaten dünyaya gelmek kötü bir kaderdir, zira bunda insanın hürriyeti ve seçeneği yoktur. Ne var ki, bu, insanın Tanrı’ya yaklaşmasıyla iyi kadere değiştirilebilmektedir. Tnrı’dan uzak kalmak ise, asıl kötü kaderdir:

Ger şehd ü şeker yirisem sensüz ağudrur cânıma

Çün cânumun sensin dadı kanda bulam senden yiğrek

O halde sonuç olarak Yunus emre’ye göre, aşkın kader inancını ortadan kaldırdığını söyleyebiliriz. Daha doğrusu aşkla gizlilikler ortadan kalkmakta, dolayısıyla kader sır olmaktan çıkmaktadır.

Doç. Dr. Mehmet Bayraktar/Yunus Emre ve Aşk Felsefesi/ Türkiye İş Bankası Yunus Emre eser yarışması birincisi/ İş Bankası Kültür Yay.2. Baskı-1993/Ankara-Sayfa:71 ve >

9. AŞK VE ÖLÜM

Doğmak, ölmek demektir.; insan doğumla dünyaya adımını atar atmaz, ölümün pençesine düşmektedir. Hatta doğumla ölümü aynı anda tadıp yaşama zevkine bile eremeyenler vardır. İşte bu gerçek, insanları korkutmuş ve ürkütmüştür. Çok eski tarihlerden beri, insanlar ölüm hakkında düşünmüşlerdir; onun sırrını çözmeye çalışmışlardır. Ölümden o kadar korkanlar olmuş ki, bu duygu onları psikolojik olarak hasta etmiştir. Bu sebeple birçok âlim ve filozof, ölüm korkusunun nasıl yenileceğine ve ondan nasıl kutulanacağına dair eserler yazmıştır.

Yunus Emre’nin düşüncesinde de ölüm çokça üzerinde durulan bir konudur. Ölüm çeşitli açılardan ele alınarak işlenmiştir.

Yunus’a göre, bir maddi ölüm vardır ki, bu rûhun cesetten ayrılmasından ibarettir. İnsanlarda korku yaratan ölüm bu çeşit ölümdür. Çünkü, insanlar bağlandıkları bu dünyadan ayrılmak istemezler ve ne olacakları önceden belli olmayan başka bir dünyaya gitmek istemezler. Ölüm ve ötesinin kesin olarak bilinmemesi, insanlara korku hissi vermektedir. Yunus bunu şöyle dile getiriyor:

Hiç bilmezem kezek kimün aramuzda gezer ölüm

Halkı bostan idinmişdür diledüğin üzer ölüm

Bir nicenün bilin büker bir nicenün mülkin yıkar

Bir nicenün yaşın döker var gücini üzer ölüm

Birinin alur kardaşın revan döker gözi yaşın

Hiç onarmaz bağrı başın habersüzin gelür ölüm

Yiğidi koca olunca komaz kendüyi bilince

Birini koyup gülince gözlerini süzer ölüm

Kanı anun sevdük yarı kıl tâatun arı yüri

Miskin Yunus neye durur ejderhâlar yudar ölüm

O halde, Yunus’a göre, ölüm, yaşamla iç içe ve yaşam ölüm demektir; daha dünyadayken ölümü yaşamak gerekir. Yani ölmeden önce ölümü yaşamda tatmalıdır. Ondan kaçmak yerine ona yaklaşmayı, ondan korkmak yerine onu sevmeyi bilmek demektir. İşte bu hareket noktası, Yunus’u manevi bir ölüm fikri oluşturmaya itmiştir. Yunus’un bu fikri, “Ölmeden önce ölünüz.” ve “İnsanlar bu dünyada hayal alemindedirler; ancak öldükleri zaman gerçek alemi görecekler.” diyen Hz. Peygamber’in sözlerine de uygunluk arz etmektedir.

Yunus bu gerçeği anlatmak için insanlara önce ölümü sevdirmeyi ve üzerinde biraz daha fazla düşünmelerini sağlamak için ölüm olayını hatırlatıcı konulara sık sık değinmektedir.

Ata belinden bir zaman anasına düştü gönül

Hakk’tan bize destûr oldu hazineye düştü gönül

şeklinde başlayan uzunca bir şiirinde, Tanrı’nın insanı ölmek için yarattığını ve insanın hayatında geçirdiği her safhanın ölüme bir adım daha yaklaşmak olduğunu işlemektedir.

Benüm bunda karârum yok ben bunda gitmeğe geldüm

Bazergânum matâum çok alana satmağa geldüm

derken de, zaten insanın bu dünyaya gelirken orada sonsuza dek kalmak için değil ömür denen sermayeyi bitirir bitirmez gitmek için geldiğini hatırlatıyor.

Mühim olan insanın bu gerçeği hatırlaması ve ölenlerden ders almasıdır. İnsan, Yunus’a göre, mezarlıklara ve kabirlere bir baksa, bu müthiş olay karşısında taş bile olsa eriyecektir ve ibret alacaktır:

Sana ibret gerek ise gel göresin bu sinleri

Ger taş isen eriyesin bakup göricek bunları